Với lịch sử tồn tại hàng ngàn năm, nhang đã đi vào đời sống văn hoá, tín ngưỡng của người Việt Nam như một nét đẹp truyền thống, gần gũi và trang nghiêm. Nhang là vật phẩm không thể thiếu trong văn hoá tâm linh, luôn hiện diện trong mỗi gia đình Việt. Cùng với những phong tục khác, nén nhang góp phần tạo nên giá trị bản sắc văn hoá dân tộc, trong đó có sự đóng góp không nhỏ của nhang Tây Ninh. Càng tự hào hơn nữa, khi nghề thủ công truyền thống “Nghề làm nhang” tỉnh Tây Ninh được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia vào ngày 9.8.2024.

Những ngày giáp tết, dưới cái nắng trong veo, óng ả, làng nghề làm nhang ở Hoà Thành trở nên nhộn nhịp, sôi động hẳn lên. Khắp các nẻo đường bảng lảng hương thơm, rực rỡ sắc màu của nhang, tiếng nói cười rộn rã trên những chuyến xe đưa hàng đi các tỉnh. Đây là giai đoạn cao điểm chuẩn bị nhang cho dịp tết và rằm tháng Giêng.

“Nắng trong như thế này nên chúng em phải tranh thủ phơi, phải tăng năng suất 100-150kg nhang mỗi ngày mới đủ cung ứng cho thị trường. Phơi nhang nhìn vậy thôi chứ tụi em phải canh để trở mẻ nhang cho đều nắng. Nhang phơi đủ nắng mới có mùi thơm, bảo quản được lâu. Nếu trời mưa không thu gom kịp, bột nhang sẽ bị rã, mẻ nhang đó coi như bỏ”- chị Lê Thị Ngân Tâm (cơ sở sản xuất nhang Vạn Linh Hương) vừa nói, vừa nhanh tay trải đều những cây nhang mới se thành phẩm lên giàn- “Nghề tụi em là vậy, cận tết là làm bở hơi tai. Hồi trước, gia đình chủ yếu làm nhang se tay, nhang làm ra cây to, cây nhỏ, sử dụng nhiều công lao động mà không được nhiều. Từ khi dùng máy trộn và se tự động, công việc của chúng em đỡ vất vả, nhang làm ra rất đều và đẹp”.

Cơ sở sản xuất nhang Vạn Linh Hương ở ấp Long Hải, xã Trường Tây được xem là nơi sản xuất có quy mô lớn nhất làng nghề tại thị xã Hoà Thành nói riêng, tỉnh Tây Ninh nói chung. Sinh năm 1990, không như những thanh niên thế hệ 9X khác- rất ít người gắn bó với nghề thủ công truyền thống, chị Lê Thị Ngân Tâm lại yêu và gửi gắm “lửa đam mê” của mình vào nghề làm nhang có truyền thống hơn 20 năm của gia đình. Chị đặt niềm tin rất lớn vào việc xây dựng thương hiệu nhang Vạn Linh Hương của Tây Ninh, cho ra đời nhiều sản phẩm nhang sạch, mang đặc trưng của quê hương đi khắp vùng, miền Tổ quốc. Chị kế nghiệp gia đình từ năm 2009. Khi ấy, việc đầu tư dây chuyền se nhang tự động để thay thế hoàn toàn phương pháp thủ công, nâng cao năng suất là không dễ, không chỉ đòi hỏi vốn cao mà còn đòi hỏi người làm phải nhạy bén nắm bắt nhu cầu thị trường. Nhưng, chị Tâm không hề nản lòng: “Đầu tư để thực hiện ước mơ của mình, đắt mấy cũng phải cố gắng. Mình phải thay đổi để hoà nhập với thị trường”.

Bằng sự kiên nhẫn, chịu khó học hỏi, nắm bắt xu hướng hiện đại, chỉ một thời gian ngắn, thương hiệu nhang Vạn Linh Hương được người tiêu dùng trong và ngoài tỉnh nhiệt tình đón nhận. Tháng 11.2022, Vạn Linh Hương là cơ sở sản xuất nhang đầu tiên có 3 sản phẩm được công nhận OCOP 4 sao của tỉnh, đó là Vạn Linh Hương Phật Bà Tây Bổ Đà Sơn, quế thượng hạng và gỗ tùng trầm. Các sản phẩm nhang đều có mặt tại các festival trong nước và quốc tế, Ngày Tây Ninh tại Hà Nội, hội nghị xúc tiến thương mại và du lịch các tỉnh, thành phố khu vực phía Nam, miền Trung, miền Bắc... “Nói về nhang, trên thị trường có rất nhiều loại, đa dạng về mẫu mã, kích thước, nhãn hiệu, cũng như mùi hương. Chứng nhận OCOP là một trong những cơ sở giúp người tiêu dùng lựa chọn sản phẩm có nguồn gốc rõ ràng, nhãn hiệu uy tín”- chị Tâm chia sẻ.

Với nguồn nguyên liệu bản địa là cây tràm trà được trồng ở đảo Nhím, qua nhiều lần nghiên cứu và thử nghiệm, cuối cùng, sản phẩm nhang sạch tràm trà đảo Nhím Tây Ninh ra đời được người tiêu dùng ưa chuộng. Đầu tháng 7.2024, nhờ sự hỗ trợ của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Tâm đã hiện thực hoá giấc mơ, “biến” cơ sở sản xuất nhang Vạn Linh Hương thành điểm kết nối khách du lịch khi đến với Tây Ninh. Tại đây, du khách vừa được tận mắt chứng kiến người lao động sản xuất, vừa trải nghiệm các quy trình trộn bột, se nhang, phơi nhang sạch, chiết xuất tinh dầu tràm trà, quế...

Bên cạnh việc thiết kế app Trọng Linh trên smartphone, trang web giới thiệu sản phẩm nhang, chị Tâm còn ứng dụng công nghệ vào quá trình quản lý, phân phối, mở rộng kênh bán hàng trên nền tảng số như Shopee, Lazada, Zalo, Facebook, Tiki, TikTok... cùng những tiêu chí phân loại chất lượng để khách hàng hiểu hơn về nghề làm nhang. “Tôi muốn mỗi du khách khi đến với Tây Ninh, ngoài tham quan các địa danh nổi tiếng, còn tìm đến các làng nghề truyền thống, trong đó có cơ sở Vạn Linh Hương. Khi đó, người tiêu dùng sẽ có niềm tin hơn đối với các sản phẩm truyền thống trên đất Tây Ninh”- Tâm chia sẻ.

Đến Thạnh Hoà (xã Thạnh Đông, huyện Tân Châu) những ngày cuối tháng 12 khi cơn mưa nhẹ vừa đi qua, trong căn nhà lọt thỏm giữa vườn cao su xanh ngát, mùi thơm ngọt thoảng bay lên theo những đụn khói trắng - khói của nhang trầm hương. “Mỗi loại nhang trầm khi đốt lên đều có mùi thơm ngọt đặc trưng riêng của nó”- anh Nguyễn Văn Quang, 37 tuổi, Giám đốc Công ty TNHH Thiên Quang Trầm, người đầu tiên xây dựng và phát triển nghề làm trầm hương ở huyện biên giới Tân Châu chia sẻ. Hơn 12 năm qua, anh Quang dành hết tâm tư vào nghề trầm. Những sản phẩm do anh Quang làm ra được nhiều khách hàng trong và ngoài tỉnh yêu thích- nhất là nhang trầm hương.

“Xưởng” nhang trầm hương của anh Quang trong những ngày cận tết rất nhộn nhịp, mỗi người một việc luôn chân luôn tay. Người phối trộn nguyên liệu theo tỷ lệ, người vận hành máy se nhang, tách sợi, cuốn sợi, người thu dọn nguyên liệu chế biến, phơi nhang, cân ký, đóng hộp... Tất cả tạo thành một quy trình trọn vẹn cho sản phẩm nhang trầm. “Nghề này, tuy được máy móc hỗ trợ nhưng có nhiều công đoạn vẫn phải làm thủ công rất phức tạp, đòi hỏi phải tỉ mỉ từng chi tiết, nhang trầm thành phẩm mới bảo đảm yêu cầu, chất lượng, người tiêu dùng mới tin chọn”- anh Quang nói.

Trung bình mỗi tháng, Công ty Thiên Quang Trầm cung cấp ra thị trường hơn 2 tấn nhang trầm các loại, tạo việc làm ổn định thường xuyên cho gần 20 lao động trong và ngoài địa phương, mức thu nhập từ 7-10 triệu đồng mỗi người. Để có được sản lượng này, anh Quang đã không ngừng học hỏi kinh nghiệm từ bạn bè cùng nghề, nghiên cứu thiết bị sản xuất nhang. Năm 2022, anh mạnh dạn đầu tư mua máy nghiền bột mịn, máy se, phóng nhang hiện đại do Việt Nam và Đài Loan sản xuất. Ngoài nhang tăm tre, xưởng còn sản xuất các loại nhang trầm như: nhang vòng, nhang không tăm, nhang nụ, nhang vân mây... Giá mỗi gam trầm hương từ vài chục ngàn tới vài triệu đồng, có loại lên tới vài chục triệu đồng tuỳ theo chất lượng trầm nhiều dầu hay ít dầu. Không chỉ nhang, anh Quang còn chế tác các loại trang sức bằng trầm hương- từ vòng tay, vòng cổ đến tràng hạt, mẫu tượng... được chạm trổ, đánh bóng công phu, tỉ mỉ từng chi tiết.

Một trong những bí quyết thành công của nghề làm nhang trầm chính là nguyên liệu- từ trầm hương đến tăm tre đều phải phù hợp yêu cầu. Anh Quang cho biết, tre làm tăm nhang phải đủ tuổi, không quá non cũng không quá già, kích cỡ đúng yêu cầu. Hiện nguồn nguyên liệu này rất hiếm, anh phải đặt mua ở Hà Nội và một số tỉnh miền Bắc, hoặc nhập từ Đài Loan. Nguyên liệu trầm cũng vậy, đòi hỏi chất lượng phải cao, bởi, trầm có rất nhiều loại với mùi hương đặc trưng riêng. Đây là yếu tố quyết định chất lượng sản phẩm nhang trầm. Để có đủ nguồn, anh phải “săn mua” trầm nguyên chất các loại ở Bình Phước, Đồng Nai, Khánh Hoà, khi ra tận Quảng Nam, Hà Tĩnh, thu mua dó bầu của bà con trong tỉnh để tạo trầm, sau đó thu hoạch về xưởng.

Nhắc đến dó bầu, hơn 3 công đất vườn cao su sau nhà, vườn dó bầu do anh Quang cấy hỗn hợp trên thân cây nhiều năm lần lượt kết trầm cho thu hoạch. Anh Quang cho biết, trung bình mỗi cây dó bầu có thể cho ra 3kg trầm, vỏ và lá cây được dùng làm bột nhang. Nguồn dó bầu tại chỗ này đã giải quyết một phần nguyên liệu “hiếm” cho xưởng nhang trầm của công ty từ vài năm trở lại đây. “Cây dó bầu rất thích hợp khí hậu ở Tây Ninh. Dó kết trầm càng lâu, hương trầm càng nhiều thì giá trị, chất lượng càng cao”.

Hiện tại, nhang trầm và các sản phẩm được chế tác từ trầm hương của xưởng phần lớn được bán lẻ thông qua kênh YouTube, trên nền tảng mạng xã hội như TikTok, Zalo, Facebook... Khách hàng chủ yếu ở Tây Ninh, TP. Hồ Chí Minh, Khánh Hoà, Ðà Nẵng, Ðồng Nai, Hà Nội, Bến Tre, Cần Thơ và các thương lái đến từ Ðài Loan, Trung Quốc, Thái Lan và Campuchia. Hứa hẹn, sản phẩm trầm Tây Ninh ngày một vươn xa.

Theo nhiều tài liệu, cây nhang có nguồn gốc từ Ả-rập, được làm hoàn toàn từ cây Boswellia Sacra (loại cây cho nhựa có mùi thơm đặc biệt, gọi là nhũ hương, có tính dược, chống viêm) do thương lái Hy Lạp đưa sang bán cho các nước châu Á, trong đó có Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam... để dâng lên các vị thần. Trong quá trình di cư, người Việt đã tiếp thu, cùng người Hoa (Trung Quốc) cải tiến, dần dần nâng kỹ thuật làm nhang, cho ra sản phẩm thương mại.

Tây Ninh là vùng đất của những làng nghề truyền thống như: chằm nón lá, mây tre đan, rèn… Riêng nghề làm nhang, dù đã có mặt ở Tây Ninh từ rất lâu, truyền qua bao đời nhưng đến nay, “báu vật” này vẫn chưa ai có thể khẳng định có từ bao giờ.

Đến nay, sản phẩm nhang đã nâng lên tầm cao mới, trở thành sản phẩm OCOP của địa phương; nghề làm nhang càng đòi hỏi về chất lượng, sản phẩm nhang được làm hoàn toàn từ nguyên liệu tự nhiên, không sử dụng hoá chất gây ảnh hưởng tới sức khoẻ con người. Trong các ngày lễ, tết, việc thắp nhang gắn liền với tục thờ cúng tổ tiên, để tỏ lòng thành kính, biết ơn, cầu phúc và may mắn. Bởi, người ta tin rằng khói hương mang theo những lời cầu nguyện và lễ vật lên các vị ở cõi tâm linh, được xem là một yếu tố quan trọng trong các nghi lễ tôn giáo và cuộc sống hằng ngày. Ngoài ý nghĩa tôn giáo, nhang còn được sử dụng giúp thanh lọc không khí, tăng cường sức khoẻ thể chất và tinh thần.

Theo thống kê của Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch Tây Ninh, năm 2023, trên địa bàn tỉnh có 34 cơ sở sản xuất nhang, trong đó tập trung nhiều nhất ở thị xã Hoà Thành, huyện Dương Minh Châu. Nhang ở Tây Ninh chỉ có 2 màu đặc trưng là vàng và nâu. Trung bình mỗi năm, các cơ sở này xuất ra thị trường trong và ngoài nước khoảng 200 tấn nhang các loại.