Chùa Kiến Sơ tọa lạc cạnh
đền Phù Đổng thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội. Chùa do Thiền sư Cảm Thành khởi
dựng vào đầu thế kỷ thứ IX.
Đặc biệt, chùa Kiến Sơ
chính là chiếc nôi của dòng thiền Vô Ngôn Thông, một trong những dòng thiền
Phật giáo xuất hiện đầu tiên tại Việt
Nam. Chùa cũng là nơi
tu hành đắc đạo của các bậc danh tăng thời trước như: Vô Ngôn Thông, Cảm
Thành, Đa Bảo, ni sư Diệu Nhân...
Quần thể kiến trúc chùa
Kiến Sơ ngày nay khá bề thế. Cổng tam quan 5 gian chồng diêm 2 tầng. Chùa
chính theo kiểu nội công ngoại quốc như nhiều ngôi chùa cổ thường thấy ở Bắc
bộ. Bước qua cổng tam quan là hồ sen lớn, bao quanh là lối đi dẫn vào chùa
chính. Trước tiền đường về phía bên trái có một chiếc khánh đá cổ có niên
đại gần 400 năm. Ấn tượng nhất đối với khách thập phương khi đến thăm chùa
Kiến Sơ có lẽ là tòa Cửu Long (còn gọi là động Liên Hoàn) được tạo bằng đất
thó, có tuổi thọ hơn 200 năm. Đây là tác phẩm nghệ thuật nhân tạo cổ xưa có
kích thước lớn nhất Việt Nam: dài 8m, cao 3m, dày 2m. Tác phẩm chia thành 5
phần. 3 tòa chính diện có vòm mây, rồng xoắn bao quanh, ngự trên mây có rất
nhiều tượng Phật, Bồ Tát, La Hán và các thần tướng nhà trời. Khác với các
tòa Cửu Long thường gặp ở các chùa Bắc bộ, chính giữa tòa Cửu Long thường
tôn trí tượng Đức Phật Thích Ca sơ sinh, nhưng tòa Cửu Long ở chùa Kiến Sơ
được biến thể với tượng Tổ sư Bồ Đề Đạt Ma, tay cầm một chiếc hài; bên trái
là tượng Maza trinh nữ, bên phải là Quán Thế Âm ngự trên đầu rồng. Hai bên
hông tòa trung tâm là động tội tái hiện huyền tích tôn giả Mục Kiền Liên
chứng kiến mẹ ngài bị hành hạ khắc nghiệt dưới địa ngục và động Tây du ký
diễn tả thầy trò Đường Tăng sang Tây Trúc thỉnh kinh.
Chùa Kiến Sơ có nhiều
tượng Phật cổ phong phú. Nội điện tôn trí bảy hàng tượng. Lớp trên cùng là
tòa điện chính, có bàn thờ xây cao áp vào vách, bên trên tôn trí bộ Tam Thế
Phật, có niên đại thế kỷ XVII. Ba pho thể hiện ba đại kiếp của Như Lai (quá
khứ, hiện tại, vị lai) được tạo tác khá giống nhau, tóc xoắn ốc, mặt tròn
đầy phúc hậu ngồi trong tư thế tham thiền trên ba tòa sen. Bộ Tam thế được
làm từ chất liệu đất thó, sơn son thiếp vàng. Sáu lớp thứ tự từ trên xuống
dưới: hàng 1 là tượng A Di Đà, hàng 2 gồm năm pho tượng (tượng Di Lặc ở
giữa), hàng thứ 3 là pho Quan Âm Nam Hải, Thích Ca niêm hoa tọa lạc ở hàng
thứ tư, kế đến tượng Ngọc Hoàng, dưới cùng có tòa Cửu Long. Bên phải nội
điện thờ năm vị Diêm vương. Ngoài ra, chùa còn thờ tượng thiền sư Vô Ngôn
Thông, tượng vua Lý Thái Tổ và mẹ của ông. Tượng Lý Thái Tổ tạc dáng một ông
vua ngồi trên ghế, mình mặc áo long bào, đầu đội mũ miện, chân đi hài, hai
tay nâng ngọc khuê (biểu tượng cho quyền lực) ngang ngực.
Chùa Kiến Sơn còn lưu giữ
nhiều truyền thuyết về vị vua khai sinh nhà Lý - Lý Công Uẩn. Tương truyền
vào thời Tiền Lê, có câu sấm nói rằng một người họ Lý dưới chân có chữ vương
sau này sẽ thay thế họ Lê, vua Lê Đại Hành bèn truy tìm người như vậy để
giết đi. Bởi dưới chân Lý Công Uẩn có chữ Vương, nên ông phải tìm về chùa
Kiến Sơn để lẩn trốn. Lúc bấy giờ, truyền thừa dòng Vô Ngôn Thông là thiền
sư Đa Bảo đã giấu kín Lý Công Uẩn trong một cái hang bí mật dưới điện Phật.
Lấy lý do người tu hành theo thiền phái này là phải câm lặng (vô ngôn) nên
quan quân đến hỏi câu gì sư cũng không nói. Một đêm, Lý Công Uẩn đang ngủ
say trong hầm thì mơ thấy một người xưng Thánh Gióng là thành hoàng của làng
Phù Đổng. Thánh Gióng nói cho Lý Công Uẩn biết rằng sau này sẽ thành đại sự
và Thánh đọc cho câu sấm: “Nhất bát công đức thủy / Tùy duyên hóa thế gian /
Quang Quang trùng chúc chiếu/Một ảnh nhật đăng san” (về sau dân gian mới
giải được nghĩa câu sấm, rằng nhà Lý truyền được 8 đời, và sẽ kết thúc vào
thời một vị vua có chữ Nhật ở trên chữ Sơn (tức vua Lý Huệ Tông tên là Sảm).
Do đó, ngay sau khi Lý Công Uẩn lên ngôi vua và dời đô về Thăng Long, ngài
đã cho trùng tu chùa Kiến Sơ và xây dựng đền Phù Đổng cạnh đó để tôn thờ Đức
Thánh Gióng. Vua cũng nhiều lần đến thăm chùa, và mời thiền sư Đa Bảo về
Thăng Long bàn luận.
Chùa Kiến Sơ chính là một
danh lam thắng tích gắn liền với lịch sử hình thành triều đại nhà Lý. Chính
vì vậy, chùa được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia vào năm 1975.