Về cuộc khởi nghĩa Yên Bái, trong Chương IX: Phong trào dân tộc ở Việt Nam từ 1925-1930, sách Đại cương Lịch sử Việt Nam của nhà xuất bản Giáo Dục, cho biết: “Từ năm 1929, thực dân Pháp ra sức truy lùng, bắt bớ những người yêu nước và phá vỡ hàng loạt các cơ sở cách mạng của Việt Nam quốc dân đảng (VNQDĐ) ở Hà Nội và các tỉnh. Trước tình thế nguy cấp, những người lãnh đạo VNQDĐ cho rằng không thể ngồi yên chịu chết, mà phải đứng lên sống mái với quân thù. Từ cách nhìn nhận đó, Nguyễn Thái Học đã quyết định triệu tập hội nghị để bàn bạc và thống nhất kế hoạch khởi sự. Thời gian khởi nghĩa ấn định vào ngày 9.2.1930.

Tại hội nghị này, Nguyễn Thái Học nhận xét: “Đảng chúng ta (tức VNQDĐ) có thể tiêu ma hết lực lượng. Một khi lòng sợ sệt đã chen vào đầu óc quần chúng khiến họ hết hăng hái, hết tin tưởng thì phong trào cách mạng có thể nguội lạnh như đám tro tàn, rồi người của Đảng cũng sẽ liên tiếp bị bắt dần, vô tình đã xô đẩy anh em vào cái chết lạnh lùng mòn mỏi ở các phòng ngục trại giam, âu là chết đi để thành cái gương phấn đấu cho người sau nối bước. Không thành công cũng thành nhân”.

Đúng như kế hoạch đã định, đêm ngày 9 rạng ngày 10.2.1930, cuộc khởi nghĩa đã bùng nổ ở Yên Bái. Quân khởi nghĩa đã chiếm được trại lính cơ số 5 và 6, giết được một số sĩ quan và hạ sĩ quan người Pháp. Nhưng họ không lôi kéo được toàn bộ lính khố xanh, và không làm chủ được tình hình chiến sự ở Yên Bái.

Sáng ngày 10.2, Pháp tập trung lực lượng (có máy bay yểm trợ) tổ chức phản công chiếm lại các căn cứ bị mất, đẩy nghĩa quân vào tình trạng tan rã…

Chỉ trong vòng một tuần lễ, cuộc khởi nghĩa vũ trang do VNQDĐ phát động đã bùng nổ ở nhiều nơi khác và cũng mau chóng đi tới thất bại. Cuộc khởi nghĩa tuy không đạt được kết quả, do công tác tổ chức thiếu chu đáo, kế hoạch rất chủ quan, còn Pháp thì đang mạnh, nhưng vẫn có tiếng vang cả trong và ngoài nước. Tại Thủ đô Paris (Pháp), sinh viên và Việt kiều đã tổ chức biểu tình ủng hộ khởi nghĩa Yên Bái và chống việc khủng bố những người yêu nước.

Khởi nghĩa Yên Bái với những hành động quả cảm của nghĩa quân đã thể hiện tinh thần yêu nước, chí khí quật cường của dân tộc ta, góp phần thổi bùng lên ngọn lửa yêu nước trong các tầng lớp nhân dân. Từ đó, thấy rõ mâu thuẫn giữa nhân dân ta với đế quốc Pháp đã trở nên vô cùng gay gắt.

Tuy nhiên, thất bại của cuộc khởi nghĩa Yên Bái cũng chứng tỏ sự bồng bột, hăng hái nhất thời của tầng lớp tiểu tư sản. Đồng chí Lê Duẩn- nguyên Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam nhận định: “Khởi nghĩa Yên Bái chỉ là một cuộc bạo động bất đắc dĩ, một cuộc bạo động non, để rồi chết luôn không bao giờ ngóc lên nổi. Khẩu hiệu “Không thành công cũng thành nhân” biểu lộ tính chất hấp tấp tiểu tư sản, tính chất hăng hái nhất thời và đồng thời cũng biểu lộ tính chất không vững chắc, non yếu của phong trào tư sản”.

Từ sau cuộc bạo động Yên Bái, VNQDĐ hoàn toàn tan rã, khuynh hướng cách mạng dân tộc hoàn toàn thất bại, hệ tư tưởng tư sản cũng hoàn toàn bất lực trước các nhiệm vụ lịch sử của cuộc cách mạng giải phóng dân tộc. Ngọn cờ cách mạng đã chuyển hẳn sang tay giai cấp vô sản. Từ đây trở đi, trên dải đất Việt Nam, phong trào chống đế quốc, giành độc lập dân tộc chỉ còn những phong trào do giai cấp vô sản lãnh đạo”.

Sau khi cuộc khởi nghĩa thất bại, ngày 17.6.1930 thực dân Pháp đã hành quyết những người yêu nước và vùi lấp họ trong hố chôn tập thể tại một khu nghĩa địa hoang tàn ở tỉnh lỵ Yên Bái. Hầu hết các tài liệu lịch sử còn lưu lại đến ngày nay đều ghi nhận có 13 nghĩa sĩ Yên Bái đã bị thực dân Pháp xử tử bằng máy chém. Nhưng khi đoàn Báo Tây Ninh đến tận nơi để thắp hương tưởng niệm, chúng tôi mới biết ở đây có tới 17 người yêu nước hy sinh dưới máy chém của đao phủ thực dân Pháp. 13 người bị chém ngày 17.6.1930 chôn chung một ngôi mộ là Nguyễn Thái Học, Phó Đức Chính, Bùi Tư Toàn, Bùi Văn Chuẩn, Nguyễn An, Hồ Văn Lạo, Đào Văn Nhít, Nguyễn Văn Du, Nguyễn Đức Thịnh, Nguyễn Văn Tiềm, Đỗ Văn Tứ, Bùi Văn Cửu và Nguyễn Như Liên. 4 người bị chém ngày 8.5.1930 chôn chung một ngôi mộ là Ngô Hải Hoằng, Nguyễn Thanh Thuyết, Đặng Văn Lương và Đặng Văn Tiệp. Điều đặc biệt của 4 người yêu nước bị chém trước là họ chính là những “thầy cai, thầy đội” trong quân đội thực dân Pháp đã tham gia làm binh biến trong cuộc khởi nghĩa Yên Bái.

Khu nghĩa địa hoang tàn lưu giữ hài cốt các liệt sĩ ngày trước, nay đã được cải tạo, xây dựng thành một công viên có tên là công viên Yên Hoà, nằm bên con đường mang tên Nguyễn Thái Học, thuộc một phường trung tâm của thành phố Yên Bái, cũng có tên là phường Nguyễn Thái Học. Còn khu vực có hai ngôi mộ tập thể của 17 liệt sĩ cũng đã được trùng tu, xây dựng thành khu di tích lịch sử Khởi nghĩa Yên Bái. Đánh giá đúng tầm vóc, ý nghĩa lịch sử của khu di tích, Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch) đã công nhận đây là di tích lịch sử cấp quốc gia theo Quyết định số 177/QĐ-VHTT, ngày 5.3.1990.

 Khu di tích được thiết kế mang dáng dấp kiến trúc hiện đại hoà quyện với kiến trúc truyền thống của dân tộc, gồm nhiều hạng mục công trình. Phần chính là khu mộ có diện tích 300m2 bao quanh là 17 cột trụ mỗi cột có chiều cao 5 mét. Các cột trụ được nối bằng một vòng tròn khuyết tượng trưng cho 17 liệt sĩ bị thực dân Pháp xử chém trong cuộc khởi nghĩa Yên Bái. Vòng tròn khuyết tượng trưng cho sự nghiệp dang dở của cuộc khởi nghĩa với câu nói bi hùng của Nguyễn Thái Học: “Không thành công cũng thành nhân”. 2 ngôi mộ ốp đá hoa cương nằm trong 2 toà tháp (ảnh trên) là nơi yên nghỉ của các liệt sĩ. Nhà bia tưởng niệm được làm từ đá cẩm thạch khắc tên 17 liệt sĩ, phủ kim nhũ huy hoàng nhằm lưu danh muôn thuở. Mái nhà bia được gắn ngói “mũi hài” trên mái bê tông triền cong tăng thêm độ bền và ý tưởng kiến trúc nhà cổ Việt Nam là một điểm nhấn, hài hoà trong khu vực trung tâm của di tích. Phần tượng đài có diện tích bệ tượng 56m2, nhóm tượng gồm 5 nhân vật: Nguyễn Thái Học, Nguyễn Khắc Nhu, Phó Đức Chính, Nguyễn Thị Giang và Ngô Hải Hoằng có chiều cao trung bình các nhân vật là 6m với chất liệu bằng bê tông phủ kẽm. Trong nhóm tượng có hai người không bị xử chém là Nguyễn Khắc Nhu, tuẫn tiết trong nhà giam khi bị thực dân Pháp bắt, và Nguyễn Thị Giang, thường gọi là Cô Giang, vợ của Nguyễn Thái Học, không bị Pháp bắt, bà cải trang thành đàn ông đi đến pháp trường chứng kiến sự hy sinh của các liệt sĩ, sau đó bà lẳng lặng quay về dùng khẩu súng ngắn của chồng tặng để tuẫn tiết theo chồng.

Khu di tích lịch sử Khởi nghĩa Yên Bái còn có các hạng mục phụ như nhà đón tiếp, sân tượng đài, đường lát đá, hoa cỏ, cây cảnh, hồ nước tạo nên một vẻ đẹp trang nghiêm của khu di tích. Trong đó có một hạng mục gây ấn tượng mạnh đối với những người làm báo từ Tây Ninh ra Yên Bái viếng thăm khu di tích, đó là tấm bia đá có khắc một đoạn trong bài thơ “Yên Bái” của một nhà thơ người Pháp tiến bộ - Luis Aragon đăng tải trên một tờ báo lớn tại Paris, tháng 6.1930:

“Yên Bái

Đây là điều nhắc nhở ta rằng

Không thể bịt miệng một dân tộc

Mà người ta không thể khuất phục

Bằng lưỡi kiếm của đao phủ”.

NGUYỄN TẤN HÙNG