Lễ ăn heo ký (Quai: Bưng P’pui
ký) là một trong những nghi lễ đặc sắc về vòng đời của người Chăm H’roi ở Vân
Canh. Bắt nguồn từ đứa con nhỏ mới sinh ra nhưng đau ốm, bệnh tật, khó nuôi, lúc
đó, cha mẹ ruột của đứa trẻ sẽ nhờ bà con thân thuộc của mình làm cha mẹ nuôi
cho đứa trẻ (tiếng Chăm H’roi gọi là: ma pzo; mj pzo)…
Thủ tục làm lễ nhận cha (mẹ)
nuôi phải cúng phép và người được chọn phải cột chỉ lên tay đứa trẻ. Nếu trong 3
ngày mà chỉ đứt thì có nghĩa là đứa trẻ không nhận được người đó làm ma pzo, mj
pzo. Khi ấy cha mẹ ruột của đứa trẻ sẽ tìm người khác để thay thế. Nếu sợi chỉ
không bị đứt thì có nghĩa là đứa trẻ đã nhận. Lúc đó, họ sẽ mời Yàng và Mẹ
Phương Mẫu đến chứng giám lễ nhận cha (mẹ) nuôi.
Trước đó, gia đình chọn một
con heo đực đã thiến trong chuồng ký gửi với ma pzo, mj pzo. Thời gian ký gửi
thường là 3 năm nhưng cũng có thể sớm hơn hoặc muộn hơn vì còn tùy vào con heo
sống hay chết. Trước ngày tổ chức Quai: Bưng P’pui ký, cha mẹ ruột đứa trẻ phải
đi tết và ở lại nhà ma pzo, mj pzo một đêm. Lễ tết gồm: trứng vịt, bánh tráng,
gạo. Khi ấy, mj pzo của đứa trẻ cũng chuẩn bị một bộ quần áo mới, một cái nồi
đồng để làm quà tặng cho con.
Thông thường, Quai: Bưng P’pui
ký được tổ chức vào đêm trăng sáng, khi đứa trẻ đã được 16 tuổi. Lễ vật cho
Quai: Bưng P’pui ký gồm có: 3 ghè rượu, một con heo, một cái khót (giống như cái
chén, thường làm bằng đồng), một cái nồi đồng, một bộ đồ mới, một sợi dây
cườm…Đến giờ hành lễ, thầy cúng (tiếng Chăm H’roi gọi là: Oi quai) vừa khấn vừa
vãi gạo với ngụ ý: kêu gọi thần linh về chứng giám. Lời khấn có nội dung như
sau: “Ơi Yàng, ơi Mẹ Phương Mẫu ! Hãy về đây chứng giám công ơn sinh đẻ chín
tháng mười ngày, được thần linh phù hộ, chở che. Nay con trai của chúng tôi đã
khỏe mạnh, to lớn như trái núi sừng sững, mạnh như con suối chảy xiết, bay cao
như con chim Ktang vỗ cánh…”.
Sau lời cúng, Oi quai sẽ tung
2 đồng tiền để xin keo. Nếu 2 đồng tiền có mặt âm và dương thì có nghĩa là Yàng
và Mẹ Phương Mẫu đã đồng ý. Nếu 2 đồng tiền có cùng mặt âm hoặc mặt dương thì có
nghĩa là chưa đồng ý, phải làm lại. Sau đó, Oi quai cầm lấy con dao đã được đặt
lên đầu con heo, cắt 2 miếng thịt rồi đưa cho mj pzo và đứa trẻ ăn phép. Khi mj
pzo và đứa trẻ ăn xong miếng thịt heo, Oi quai lấy sợi dây màu đỏ buộc vào tay
mj pzo và đứa trẻ, sau đó họ cùng nhau bưng lễ vật đi vào trong nhà để nấu chín
con heo đó, chuẩn bị làm thủ tục cúng kế tiếp. Điều này có nghĩa rằng: tình thân
luôn được gắn kết lâu dài, đồng thời cầu sự may mắn cho 2 mẹ con. Tiếp theo, Oi
quai lấy đĩa lòng heo ra sau nhà để cúng ông Chuồng, bà Máng, vì đã nuôi nấng
con heo to lớn để hôm nay gia đình có dịp tiếp đãi bà con buôn làng. Oi quai
cũng lấy thêm một đĩa thịt để cúng tạ những linh hồn đã mất với sự trân trọng và
nhớ ơn vì theo quan niệm của người Chăm H’roi thì: chết không phải là hết mà là
luân hồi sang vòng đời khác. Tiếp theo Oi quai lại làm phép xin keo. Khi xin
keo, Oi quai bước đến án cúng lấy sợi chỉ bông buộc lên đầu con heo rồi giăng
chỉ lên đầu của mj pzo và đứa trẻ. Oi quai lại lấy đèn sáp ong đốt từng đoạn chỉ
đã giăng. Động tác này có ý nghĩa nói tới ân đức của người mj pzo. Nếu sợi chỉ
cháy thì ân đức của mj pzo tốt, nếu sợi chỉ không cháy thì có ý nghĩa ngược lại.
Ngày nay, Quai: Bưng P’pui ký
ở người Chăm H’roi đã giản đơn và tiết kiệm hơn để phù hợp với cuộc sống hiện
tại, nhưng vẫn không mất đi ý nghĩa tốt đẹp và nét văn hoá dân gian vốn có của
nó.
Theo Báo Bình
Định