"Khu già già” là một trong những lễ hội cầu mùa lớn của bà con
dân tộc Hà Nhì Đen ở vùng cao biên giới thuộc huyện Bát Xát (Lào Cai) thể hiện
nét đặc sắc truyền thống trong đời sống văn hóa của người Hà Nhì.
Người Hà Nhì mở hội "Khu già già" hay còn gọi là Tết tháng Sáu
vào cuối hè khi cây lúa bắt đầu lên đòng, ngô gieo đã lên xanh lá, cầu mong một
vụ mùa bội thu. Bằng các nghi lễ truyền thống người Hà Nhì thể hiện sự tôn kính
đối với thần rừng, núi, trời và thần đất.
Chuẩn bị vào hội, ngoài các khoản đóng góp cho việc tổ chức cúng
tế, mỗi gia đình cử một người lên núi cắt năm bó cỏ gianh đem về lợp lại mái lán
tế thần “Á gơ lạ só”. Trâu tế thần là con vật không thể thiếu, đó là một con đực
to, màu đen tuyền, không có bất cứ đốm trắng nào trên mình.
Vào ngày Tỵ, người dân Hà Nhì tổ chức mổ trâu dâng cúng các vị
thần. Trâu cúng được dắt ra và buộc vào cột đu “A quý”. Khi thầy cúng làm xong
nghi lễ tế thần, các thanh niên khỏe mạnh lấy dây da buộc chặt bốn chân của
trâu, giật nó ngã vật ra. Thầy cúng sẽ lấy một nắm cỏ gianh xoa và buộc vào mõm
con vật này khỏi kêu. Người Hà Nhì quan niệm, nếu trâu mà kêu thì năm ấy sẽ mất
mùa. Người được chọn chôn cột đu “A quý” sẽ là người có nhiệm vụ chọc tiết trâu
tế thần. Thanh niên trong làng tiến hành mổ trâu lấy thịt chia đều cho các gia
đình mang về làm mâm cúng tổ tiên.
Sang ngày Ngọ, đồng bào bắt đầu tổ chức cúng lễ và mở hội vui
chơi vào chập choạng tối. Người Hà Nhì cho rằng, làm như thế thì các thần gió,
đất sẽ được nghỉ ngơi yên tĩnh. Từ sáng sớm, tiếng chày giã bánh dầy của những
người phụ nữ Hà Nhì đã rộn rã khắp làng bản.
Gạo làm bánh thường là gạo nếp thơm do chính gia đình tự trồng
cấy được trong năm. Sau khi ngâm nước khoảng hai, ba giờ. Gạo được cho vào chõ
đồ chín và mang vào cối giã của thôn. Khi xôi nếp được giã nhuyễn, những người
phụ nữ Hà Nhì sẽ cùng nặn bánh dầy theo các dạng mỏng, tròn rồi lấy lá chuối ốp
vào hai mặt cho mịn đều.
Mâm cúng của các gia đình Hà Nhì thường là một bát ruợu nếp, thịt
trâu, chè gừng và một cặp bánh dầy… Những gia đình mang mâm ra cúng tại lán tế
thần “Á gơ lạ só” đều là những gia đình không gặp điều rủi ro trong năm.
Phần lễ do hai thầy cúng chính và phụ đảm nhận trước các mâm cơm
“hà chì” truyền thống và thường cúng trước chân cột đu “A quý”. Người Hà Nhì
không đọc bài cúng như một số dân tộc khác mà thể hiện bằng các động tác quỳ gối
biểu hiện sự gửi gắm ước mơ của họ. Sau khi các thầy làm lễ cầu xin các thần
phù hộ cho dân làng, lần lượt các gia đình quỳ lạy ba lần trước bàn thờ sau đó
mâm cúng được hạ xuống, mọi người được mời ăn các lễ vật cúng tại lán tế thần.
Đến phần hội, thầy cúng chính là người khai mạc. Sau khi thầy đu
ba vòng ở đu dây và bập bênh sau đó các thành viên khác mới được chơi. Khi những
người khác tham gia vào trò chơi bập bênh, thầy cúng cầm các hạt cơm và đậu
tương tung vào nơi mọi người đang vui chơi với mong muốn cầu chúc cho mùa
màng tươi tốt bội thu.
Trong phần hội không thể thiếu được các điệu múa truyền thống của
người Hà Nhì. Múa gọi lúa “A đù lu chế’ là điệu múa cầu mùa nhằm mong hồn mẹ lúa
về với bản làng để mùa màng tốt tươi, thóc lúa đầy nương. Cùng với những điệu
múa, trong ngày hội còn có một số trò chơi dân gian như đu dây, bập bênh, hát
giao duyên, múa sư tử, thổi khèn lá, thể hiện những nét đặc sắc truyền thống
trong đời sống văn hóa của người Hà Nhì.
K.D (st)