Lễ hội Xên Mường, Mường Then có từ thế kỷ 13, khi thủ lĩnh Lạng Chượng đặt chân lên vùng đất này. Từ đó, lễ Xên Mường liên tục được những người đứng đầu vùng Mường Then mở rộng quy mô. Nhưng từ sau chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, lễ hội Xên Mường, Mường Then bị mai một do đất nước đang trong thời kỳ chiến tranh, đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn.

Đây là lễ hội lớn nhất, quan trọng nhất của Mường Thanh xưa, là dịp để tạ ơn trời đất, tổ tiên, tỏ lòng biết ơn những bậc tiền bối đã có công "khai sơn, phá thạch" lập bản, dựng mường; cầu xin trời đất cho mưa thuận gió hoà, vạn vật sinh sôi, làm ăn phát triển.

Lễ Xên Mường có bốn chiềng, bảy Đông xên (rừng cúng) được tổ chức hằng năm vào dịp tháng hai, ba âm lịch. Lễ Xên Mường có phần lễ và phần hội. Phần lễ có năm bước, trong đó lễ Xên Mường là lễ chính thức tại Đông Xên. Lễ Xên Mường lại có năm phần lễ, trong đó có phần lễ "Vảy nước thơm, vãi hạt giống theo tục lệ". Ông Mo đứng lễ cầu cho mùa màng tốt tươi, cho dân được no ấm: "Vãi hạt thóc, hạt bông xuống đất cho nảy mầm lá tốt xanh mượt. Vãi hạt rau xuống nước xuống bùn cho nảy mầm lá đẹp, lá khoẻ... Thóc gạo trôi về chất đầy bồ". Tiếp theo là phần mổ trâu để hiến tế thần linh gồm hai trâu đen, một trâu trắng (chọn trâu khoẻ mạnh), rượu cần và các lễ vật khác... Trâu mổ ra phải được sắp xếp lại thịt và xương trâu sao cho thành hình con trâu như cũ. Về ẩm thực, các món ăn dân tộc trong lễ hội được chế biến công phu để tạ ơn trời đất.

Ông Lò Văn Ơn, nghệ nhân ẩm thực xã Thanh Nưa được giao trọng trách lo các món ăn trong lễ hội cho biết: Các món ăn không thể thiếu thịt trâu, gà, vịt luộc, xôi được chế biến cầu kỳ tạo ra hương vị đậm đà theo văn hoá ẩm thực của người Thái như: Thịt trâu hun khói, cá nướng, thịt băm gói lá nướng... Phần hội là tổ chức tiệc rượu hưởng lộc lễ Xên Mường tiếp khách, giao lưu và tổ chức các trò chơi dân gian: bắn nỏ, kéo co, tung còn, đánh cờ... Lễ hội Xên Mường được nhìn nhận như một "bảo tàng sống", một tài nguyên vô giá chứa đựng đầy đủ triết lý nhân sinh tôn vinh những giá trị văn hoá truyền thống đặc trưng, giới thiệu không gian diễn xướng của các loại hình âm nhạc, trang phục truyền thống Mường Then xưa.

Từ những năm 70 của thế kỷ 20, nhiều nhân sĩ trí thức người Thái như cụ Lò Văn Puốn, Lò Văn Hặc, Chang Pâng... đau đáu một nỗi niềm thu thập đầy đủ tài liệu về tiến trình lễ Xên Mường ở Mường Thanh để sau này khôi phục và bảo tồn.

Vượt qua bao khó khăn, tâm nguyện của những người con Biện Biên một lòng vì bản sắc văn hoá của dân tộc đã trở thành hiện thực. Lễ hội Xên Mường của người Thái đen ở Mường Then đã được phục dựng và tổ chức thành công sau gần 60 năm vắng bóng.

 Nguồn: nhandan.com.vn