Cùng với Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp, những nguyên cứu về tư tưởng Hồ Chí Minh của Trần Văn Giàu thật đầy đủ, chi tiết và logic. Viết về chân dung Hồ Chí Minh, Trần Văn Giàu đã phác hoạ nên chân dung của Người thông qua những đánh giá, nhận xét, đánh giá của các ký giả, chính khách, văn nhân nước ngoài, các nhà văn, nhà thơ trong nước.

Trần Văn Giàu cũng là người đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu về cuộc đời Hồ Chí Minh gắn với những khúc quanh của lịch sử hiện đại Việt Nam để rồi đi đến một nhận định Nguyễn Ái Quốc đã chọn con đường: “Không phải chủ nghĩa quốc gia cải lương tư sản, không chủ nghĩa quốc gia cách mạng tiểu tư sản, mà Chủ nghĩa Mác-Lênin - tư tưởng tiên tiến nhất của thời đại. Năm 1920 là một bước ngoặt lịch sử bước thứ nhất ⁽¹⁾”. Đây chính là sự kiện năm 1920, tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XVIII Đảng Xã hội Pháp diễn ra tại thành phố Tua (Pháp), Nguyễn Ái Quốc khi ấy tham dự với tư cách là đại biểu chính thức và được mời phát biểu. Chính tại Đại hội này, Nguyễn Ái Quốc đã bỏ phiếu tán thành tham gia Quốc tế III Quốc tế Cộng sản, trở thành một trong những người sáng lập Đảng Cộng sản Pháp, và Người cũng trở thành người cộng sản Việt Nam đầu tiên. Đây là một sự kiện chính trị vô cùng quan trọng trong đời hoạt động cách mạng của Nguyễn Ái Quốc và trong lịch sử cách mạng nước ta. Đây là bước ngoặt vĩ đại trong cuộc đời cách mạng của Người, bởi từ quyết định này, Người đã chuyển hẳn từ lập trường của chủ nghĩa yêu nước sang chủ nghĩa cộng sản. Năm 1960, nhắc lại sự kiện này, Người đã viết: “Cá nhân tôi, từ lúc đầu nhờ được học tập truyền thống cách mạng oanh liệt và được rèn luyện trong thực tế đấu tranh anh dũng của công nhân và của Đảng Cộng sản Pháp, mà tôi đã tìm thấy chân lý của chủ nghĩa Mác-Lênin, đã từ một người yêu nước tiến bộ thành một chiến sĩ xã hội chủ nghĩa ⁽²⁾”. Bước ngoặt lớn thứ 2 của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, theo Trần Văn Giàu, đó là sự kiện ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam năm 1930: “3.2.1930 được gọi là bước ngoặt lớn thứ hai của lịch sử hiện đại nước Việt Nam vì thế; ở đó vai trò cá nhân của Nguyễn Ái Quốc là quyết định ⁽³⁾”. Bước ngoặt thứ ba là sự kiện Hội nghị Trung ương lần thứ 8 với việc thành lập Mặt trận Việt Minh bởi “Cách mạng sẽ thành công dưới cờ hiệu Việt Minh, điều đó chứng tỏ rằng hội nghị Trung ương lần thứ 8 do Nguyễn Ái Quốc chủ trì, sự thành lập Mặt trận Việt Minh đúng là một bước ngoặt lịch sử ⁽⁴⁾”. Bước ngoặt quan trọng nhất, quyết định nhất trong lịch sử Việt Nam gắn với tên tuổi Hồ Chí Minh, theo Giáo sư Trần Văn Giàu chính là quyết định thời cơ tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng tháng Tám năm 1945. Theo Giáo sư, chỉ cần khởi nghĩa trước đó diễn ra đúng một tuần thì 100.000 quân Nhật lúc đó ở Hà Nội sẽ tiêu diệt lực lượng khởi nghĩa. Nếu chần chừ vài tuần thì quân Đồng Minh vào đến Hà Nội. Bước ngoặt vĩ đại thứ 5 của Cụ Hồ chính là đã ký Hiệp định sơ bộ 6.3.1946 và tạm ước 14.9.1946 dẫn đến sự thảm bại của chủ nghĩa thực dân Pháp ở Việt Nam và quyết tâm trong đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước cực kỳ dũng cảm, hợp lòng dân với chiều hướng lịch sử nhân loại.

Đưa ra những bước ngoặt quan trọng của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh để rồi kết luận: “Ở những khúc quanh, bước ngoặt của lịch sử mới rõ những bậc kỳ tài. Hồ Chí Minh quả là phượng hoàng của dãy Trường Sơn, như lời của Phạm Văn Đồng ⁽⁵⁾”.

Trần Văn Giàu có lẽ cũng là một trong những người đã khái quát khá đầy đủ nhân cách của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Theo Giáo sư, nhân cách Hồ Chí Minh chính là phẩm chất đạo đức cao đẹp của Bác Hồ mà nhân dân Việt Nam và bạn bè thế giới ca ngợi nhất, đó là: Ưu tiên đạo đức, tận tuỵ quên mình, kiên trì bất khuất, khiêm tốn giản dị, hài hoà kết hợp, thương người, quý người, nâng đỡ con người.

Về sự hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh, Giáo sư Trần Văn Giàu đã đi vào phân tích tất cả những yếu tố từ gia đình, quê hương, học vấn đến những yếu tố tư tưởng được Hồ Chí Minh tiếp thu ở nước ngoài trước khi gặp chủ nghĩa Lênin và cả sau nay. Giáo sư cho rằng tư tưởng Hồ Chí Minh gồm hai vấn đề cơ bản là tư tưởng triết học và tư tưởng chính trị của Hồ Chí Minh. Về triết học, Hồ Chí Minh hầu như không đặt ra vấn đề duy tâm hay duy vật. Vấn đề chính mà Hồ Chí Minh quan tâm là con người và sự giải phóng con người. Tất cả tâm tư, trí tuệ của Người đã cuốn hút vào vấn đề con người và sự giải phóng con người. Còn tư tưởng chính trị đối với Hồ Chí Minh, tư tưởng chính trị lớn nhất là vấn đề giải phóng các dân tộc bị áp bức, về cuộc cách mạng ở các thuộc địa, sau chiến tranh thế giới lần thứ hai, Hồ Chí Minh là ngọn cờ của phong trào giải phóng dân tộc trên thế giới Hồ Chí Minh trở thành biểu tượng của phong trào giải phóng dân tộc và là sức mạnh để đoàn kết các dân tộc bị áp bức trong lý tưởng chung. “Người ta sẽ thấy Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh không có những sách, những bài trường thiên đại luận phê bình học thuyết này, tán dương lý luận kia, tổng kết kinh nghiệm một cách dài dòng. Tư tưởng Hồ Chí Minh mang đặc điểm về hình thức là nó được nói lên, viết ra một cách đơn giản, ngắn gọn, ai cũng có thể hiểu, hiểu rồi làm theo được ⁽⁶⁾”.

Giáo sư đã kết luận rằng Việt Nam đi từ Hồ Chí Minh nên ta sẽ trở về với Hồ Chí Minh: “Ta đã đi từ Hồ Chí Minh thì ta phải tiếp tục trở lại và đi sâu hơn nữa vào tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh, không còn cách nào khác ⁽⁷⁾”.

Kể từ Đại hội VII của Đảng năm 1991, Đảng ta chính thức đưa tư tưởng Hồ Chí Minh vào Cương lĩnh chính trị của Đảng (Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam năm 1991). Đảng ta chính thức đánh giá về tầm quan trọng đặc biệt của tư tưởng Hồ Chí Minh và xem đây là tài sản tinh thần vô giá của dân tộc. Tư tưởng Hồ Chí Minh không phải là một bộ phận tách rời mà là một hệ thống các quan điểm lý luận, phản ánh những vấn đề có tính quy luật của cách mạng Việt Nam.

Từ năm 2006, Đảng ta đã phát động cuộc vận động “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”. Trong gần 20 năm thực hiện cuộc vận động này, việc học và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh đã trở thành một việc làm thường xuyên, là thói quen của nhiều người; đã xuất hiện rất nhiều tấm gương tiêu biểu là những bông hoa, bó hoa tô thắm cuộc đời, làm đẹp của đời. Chính việc học và làm theo Bác Hồ sâu rộng này của toàn xã hội là “đang trở về với Hồ Chí Minh”.

Ngày 14.1.1991, để kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh, tại thành phố Calcutta (Ấn Độ) đã diễn ra Hội nghị Quốc tế Hồ Chí Minh - Việt Nam - Hoà bình thế giới. Đại tướng Võ Nguyên Giáp thay mặt Chính phủ Việt Nam tham dự hội nghị này và đã có bài phát biểu quan trọng với đầu đề: “Thế giới sẽ còn đổi thay, nhưng tư tưởng Hồ Chí Minh vẫn sống mãi”. Chắc chắn, việc học và làm theo Bác Hồ sẽ trở thành nhu cầu, thành thói quen của nhiều người trong xã hội, trong quá trình ấy, chúng ta không thể quên ơn những người đã có công lao khám phá, khái quát tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh thành hệ thống logic, hoàn chỉnh để dễ triển khai và tiếp nhận, mà một trong những người đó là Giáo sư Trần Văn Giàu.

Bài, ảnh: Vũ Trung Kiên
Thiết kế: Ngọc Trâm