Vườn nhãn Idor của nông dân Võ Văn Toán ở huyện Dương Minh Châu.

Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, vụ Hè thu năm 2018, các tỉnh Nam Bộ đã chuyển đổi 35.101 ha đất lúa sang trồng hoa màu và cây ăn quả, chủ yếu là cam, bưởi, chanh, thanh long, dừa, nhãn, hoa lan, bắp, rau, củ, quả ngắn ngày, dài ngày... Trong đó, các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long có diện tích chuyển đổi đạt 32.812 ha, Đông Nam Bộ đạt 2.289 ha.

Các tỉnh có diện tích chuyển dịch cơ cấu cây trồng lớn là Vĩnh Long 9.611 ha, Long An 6.732 ha, Tiền Giang 6.108 ha, Sóc Trăng 2.793 ha, An Giang 2.424 ha và Tây Ninh 2.218 ha.

Chuyển dịch cơ cấu cây trồng ở Đồng bằng sông Cửu Long chủ yếu diễn ra trong vụ xuân hè, thời điểm sau khi thu hoạch đông xuân, một số nơi tận dụng nguồn nước còn lại để trồng hoa màu, cây trồng cạn.

Trong quá trình chuyển đổi cơ cấu cây trồng trên đất lúa, đã có nhiều mô hình đạt hiệu quả kinh tế cao, cho thu nhập gấp nhiều lần so với cây lúa như: mô hình trồng cây ăn quả (xoài Đài Loan, nhãn, cam, bưởi) ở An Giang cho lợi nhuận từ 3,73 triệu đồng/1.000 m2 (xoài Đài Loan) đến 17,86 triệu đồng/1.000 m2/vụ thu hoạch (bưởi); mô hình trồng cây có múi (cam, quít, bưởi da xanh) ở Bình Dương cho lợi nhuận bình quân từ 100 triệu đến 300 triệu đồng/ha/năm, cao gấp 43 lần so với cây lúa; mô hình chuyển đổi sang trồng cây ăn trái ở Tây Ninh (nhãn, sầu riêng) lợi nhuận đạt từ 145,73 triệu đồng/ha (nhãn) đến 277,72 triệu đồng/ha (sầu riêng), cao gần gấp 10 lần so với cây lúa; mô hình chuyển đổi sang trồng bắp nếp ở Bạc Liêu, cho lợi nhuận tăng từ 50,6 triệu đồng đến 56,8 triệu đồng/ha so với cây lúa; các loại rau, màu khác ở Bạc Liêu cũng cho lợi nhuận tăng 25,8 triệu đồng đến 40,1 triệu đồng/ha so trồng lúa.

Tuy nhiên, theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, việc chuyển đổi từ đất trồng lúa sang trồng cây ăn trái ở một số tỉnh Nam Bộ còn một số tồn tại cần phải lưu ý. Đó là nguồn cây giống chưa đạt yêu cầu. Một bộ phận nông dân chưa nhuần nhuyễn với kỹ thuật canh tác, thiếu kiến thức và phương tiện trang thiết bị cho trồng cây ăn quả, dẫn đến chất lượng không cao, khó đạt tiêu chuẩn về vệ sinh an toàn thực phẩm.

Ví dụ như trồng cây mật độ quá dày để khai thác tối đa quỹ đất, sử dụng phân bón và chất kích thích quá nhiều để nâng tối đa năng suất, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật nhiều...

Việc tổ chức sản xuất chưa theo quy hoạch và định hướng của địa phương, còn mang tính tự phát, phổ biến là hình thức thuê đất của nông dân trồng lúa để trồng cây cam, nhưng loại cây này hiện nay chưa có thị trường tiêu thụ vững chắc, không cạnh tranh được với thị trường nước ngoài.

Sự liên kết sản xuất và thu mua còn lỏng lẻo, nông dân chưa nắm bắt được tín hiệu của thị trường nên giá cả bấp bênh, chưa ổn định.

Việc chuyển đổi đất trồng lúa cần được nghiên cứu kỹ, tránh tình trạng bỏ đất lúa chạy theo trồng ồ ạt loại cây nhưng không có thị trường tiêu thụ. Trong ảnh: Nông dân Châu Thành thu hoạch ớt- Ảnh minh hoạ

Cơ sở hạ tầng chủ yếu phục vụ cho sản xuất lúa, trong khi việc chuyển đổi từ cây lúa sang trồng cây ăn quả cần phải có nguồn vốn lớn để đầu tư cho hạ tầng giao thông, hệ thống tưới, tiêu thoát nước; các địa phương cũng chưa hoàn thiện quy hoạch, kế hoạch chuyển đổi gắn với thời vụ, vùng chuyển đổi, cây trồng, khoa học - kỹ thuật, tổ chức sản xuất và tiêu thụ sản phẩm.

Đề cập về vấn đề này, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Lê Quốc Doanh cho biết, tuy Bộ có chủ trương chuyển đổi cơ cấu cây trồng từ cây lúa sang cây trồng khác đạt hiệu quả hơn, nhưng cần lưu ý là chỉ chuyển đổi trên vùng đất trồng lúa kém hiệu quả và phải gắn với thị trường tiêu thụ, tránh tình trạng loại cây nào đang được giá cao thì chạy theo trồng loại cây đó.

Ví dụ như cây hồ tiêu, những năm trước đây có thời điểm giá lên đến 220 triệu đồng/tấn, trong khi giá thành chỉ trên 40 triệu đồng/tấn. Trong khi đó, Bộ quy hoạch hồ tiêu đến năm 2020 chỉ đạt 50.000 ha, nhưng hiện nay diện tích hồ tiêu cả nước đã lên gần gấp 3 lần so với quy hoạch.

Giá hồ tiêu hiện nay rớt xuống chỉ còn 45 triệu đồng/tấn, người dân chỉ biết cầm cự, tuy giữ diện tích, nhưng thiếu đầu tư chăm sóc, dẫn đến dịch bệnh phát triển, hiệu quả kém.

Tương tự, cây cao su có thời điểm giá lên đến 110 triệu - 120 triệu/tấn, trong khi giá thành chỉ 25 triệu đồng - 30 triệu đồng/tấn, từ đó diện tích cây cao su có thời điểm tăng gấp 2 lần so với quy hoạch của địa phương. Nay giá cao su xuống (chỉ còn 22 triệu -23 triệu/tấn), người dân lại chặt bỏ.

Theo Thứ trưởng Lê Quốc Doanh, lựa chọn giống cây tốt, trồng trên loại đất phù hợp, sản phẩm làm ra chất lượng phải tốt, cạnh tranh được với thị trường tiêu thụ, nhất là thị trường xuất khẩu đối với việc chuyển đổi cây trồng hiện nay, các địa phương cần phải chú ý khuyến cáo với người dân để tránh thiệt hại.

Lê Đức Hoảnh