Nói
đến âm nhạc các dân tộc Việt Nam, chúng ta không thể không nhắc đến phong
tục thổi pí (hay còn gọi là thổi sáo) của dân tộc Thái. Đối với người Thái,
thổi pí đã góp phần gìn giữ tinh hoa, bản sắc âm nhạc dân tộc cũng như làm
phong phú đời sống văn hoá tinh thần của người dân.
Pí là loại nhạc cụ làm bằng ống nứa, phần đầu
của chiếc pí được gắn với một thanh đồng nhỏ để khi thổi, âm thanh phát ra
trong hơn. Pí có nhiều loại. Pí đơn thường được người con trai thổi vào ban
đêm thay cho lời gọi người yêu. Giai điệu khi thổi loại pí này thường rất
buồn: “Đêm đã khuya/ Sương rơi nhiều/ Vầng trăng dần khuất sau mây/Anh ở
xa đến tìm gặp em/ Em ơi hãy dậy để chúng mình trò chuyện, tâm sự…”. Đó
là giai điệu bày tỏ tâm trạng mong đợi của những chàng trai muốn được gặp
người mình yêu nhưng mãi không thấy nàng ra mở cửa. Giai điệu này được người
Thái gọi là giai điệu “Gọi người yêu”.
Theo anh Cầm Vui, huyện Mường Trai, tỉnh Sơn
La, người chuyên nghiên cứu âm nhạc và nhạc cụ dân tộc Thái: Những chàng
trai Thái tuổi từ 16-20 đều có cây pí đơn trong người. Ai mà không biết thổi
pí thì sẽ bị người con gái chê cười vì người con gái Thái cho rằng, chàng
trai thổi pí hay cũng là chàng trai có tâm hồn lãng mạn, yêu đời.
Bên cạnh pí đơn còn có pí pặp (pí đôi) được
làm từ việc ghép hai chiếc pí đơn lại với nhau. Một chiếc dùng để gợi tả
giai điệu, chiếc còn lại mô tả nhịp điệu của bài dân ca khi được thổi. Pí
pặp thường được người dân Thái thổi vào buổi sáng sớm vì âm lượng của nó
tương đối lớn, giai điệu vui nhộn.
Trước kia, ở trên vùng cao của Sơn La có nhiều
hổ dữ, nên người con trai thường dùng chiếc pí này để “nói dối” bạn gái,
mong được bạn gái mở cửa cho vào nhà.
“Ôi! anh đi từ xa đến, gặp một con hổ to/ Con
hổ đuổi anh/ Em ơi, hãy dậy…/ Mở cửa cho anh vào nhà kẻo hổ cắn anh…”.
Với cách gọi người yêu dựa vào giai điệu bài dân ca “Hổ cắn anh” thông qua
chiếc pí pặp, nhiều chàng trai đã được các cô gái Thái cảm động mở cửa cho
vào nhà.
Ngoài pí đơn và pí pặp, pí tam lay được người
dân Thái thổi vào ban ngày trong khi làm nương rẫy nhằm cổ vũ, động viên
nhau trong công việc, hăng say trong lao động sản xuất. Đặc điểm của loại pí
này là dài khoảng 1m với âm điệu du dương. Người con trai Thái còn sử dụng
pí tam lay vào lúc trăng sáng hay gọi bạn gái khi họ đang cấy lúa nhằm gây
sự chú ý của người bạn gái tới mình.
Pí được các chàng trai Thái thổi để mong gặp
được bạn gái, người mình yêu nhưng đôi khi đối với người dân Thái, thổi pí
cũng là để biểu lộ sự tiếc thương một ai đó. Nhiều đôi trai gái Thái yêu
nhau, khi họ tính đến chuyện hôn nhân thì bị gia đình người con gái ngăn
cản. Thuyết phục cha mẹ mãi không được, người con gái lên rừng thắt cổ tự
tử. Chàng trai đau buồn quá đã khóc cạn nước mắt nhưng niềm tiếc thương
người mình yêu vẫn không nguôi. Người con trai đành nhờ cây pí để gửi những
tâm sự, tình cảm chân thành của mình tới người con gái mà mình yêu, những
mong an ủi người con gái đã chết vì tình yêu của đôi lứa. Đó là sự tích của
việc ra đời loại pí thiu (hay còn gọi là pí khóc người yêu). Loại pí này
thường được người Thái trắng thổi khi bày tỏ sự nuối tiếc cho mối tình đẹp
của hai người yêu nhau say đắm nhưng không thành. Độ dài của loại pí thiu
khoảng 1m, gồm 6 đốt. Âm điệu của pí thiu thường mang một nỗi buồn sâu lắng
làm lay động lòng người…
Người dân Thái thường thổi pí dựa vào các bản
nhạc dân ca quen thuộc trong đời sống với những tâm trạng khác nhau. Trong
lúc buồn, người Thái thường hướng tâm hồn mình vào trời đất bao la, mây,
gió, sông suối, núi rừng. Khi vui, người Thái thường thổi pí trong các buổi
tiệc tùng, mừng xuân sang hay sinh được con trai, xây nhà mới…
Dân tộc Thái còn kết hợp thổi pí với hát giao
duyên. Những hôm nào bản làng mở hội diễn văn nghệ, các chàng trai, cô gái
Thái rủ nhau đến sân làng hát thâu đêm suốt sáng. Anh Cầm Vui kể lại cho
chúng tôi biết, có lần ở bản anh mở hội văn nghệ chào Xuân, nhiều nam thanh,
nữ tú tụ tập trước sân bản để thi nhau hát giao duyên. Người con gái hát
điệp khúc 1, người con trai kiêm luôn thổi pí và hát đệm lời cho người con
gái. Những bài hát giao duyên rất tình tứ đều thể hiện tình yêu đôi lứa.
Người con trai vừa thổi pí vừa hát: “Anh đi qua bao nhiêu con suối, quả
đồi, nhiều ngày đường mới gặp được em/Nếu em thương anh thì anh sẽ đưa bố mẹ
đến hỏi cưới em!”. Người con gái đối đáp lại: “Bố mẹ em rất khó
tính, đòi hỏi anh phải có nhiều lễ vật. Liệu anh có thực hiện được không?”.
Cứ như thế, người con trai phải nghĩ ra cách đối đáp được yêu cầu của người
con gái đến khi nào người con gái chịu thua thì mới thôi.
Nhiều đôi trai gái trở nên yêu nhau từ những
đêm giao lưu văn nghệ tập thể, bằng tiếng đàn, tiếng pí và những câu hát đối
giao duyên. Tan hội diễn, chàng trai tự tìm đến nhà cô gái mà mình thích để
bày tỏ tình cảm bằng lời tỏ tình thông qua tiếng pí. Chàng trai đem pí pặp
ra thổi, tiếng pí ngân nga, du dương đi vào lòng người. Chàng trai thổi đến
khi nào trong nhà cô gái không còn ai thức nữa, lúc đấy mới dùng que chọc
đúng chỗ ngủ của cô gái, đánh thức cô gái dậy để tâm sự. Nếu cô gái thích
chàng trai đó, lập tức mở cửa sau cho chàng trai vào. Các đêm tiếp theo
chàng trai chỉ dùng cây pí pặp để thổi, gọi người yêu. Giai điệu cây pí pặp
láy đi, láy lại, thay lời tâm sự, làm cô gái thổn thức, rung động. Tiếng pí
ngân nga như lời thỉnh cầu, giai điệu hòa quyện giữa tâm hồn và tình cảm của
người con trai gửi gắm vào tiếng pí, làm động lòng cô gái. Giữa đêm đông
lạnh giá, muỗi, vắt cắn, dù cô gái đang ngủ trong chăn ấm, đệm êm cũng phải
bật dậy mở cửa cho người yêu vào. Nhiều lần nghe tiếng pí thành quen và tự
phân biệt được giọng thổi của người yêu, nếu có người khác đến thổi, cô gái
biết ngay đó không phải là giọng thổi của người yêu và sẽ không ra mở cửa.
Những giai điệu trữ tình nhất, tha thiết nhất
được thể hiện trong đêm sinh hoạt âm nhạc khi trai gái tình tự. Đó là những
đêm trăng, khi người già đã đi ngủ, trai gái Thái còn tổ chức chơi Hạn
Khuống (có thể gọi là câu lạc bộ ngoài trời) hay chơi hái hoa, chơi du
thuyền ngày xuân… Qua hình thức sinh hoạt này, các đôi trai gái có cơ hội
bày tỏ tình yêu của mình với nhau và với đất trời, thiên nhiên, hoa lá…
Ngoài hát giao duyên, người dân tộc Thái còn
hát khắp sên. Hát khắp sên cũng kèm theo thổi pí được người Thái áp dụng
trong việc đuổi tà ma khi trong nhà có người ốm đau. Người Thái thường hát
khắp sên trong 1 ngày 1 đêm, mong người ốm chóng khỏi bệnh để tiếp tục làm
việc. Ngoài ra, hát khắp sên còn có hàm ý cầu mong cho người già trong nhà
thọ được lâu, còn người trẻ tuổi được mạnh khoẻ, hạnh phúc, trai gái sớm
dựng vợ gả chồng, sinh con đầy nhà…
Có thể nói, đối với người dân Thái, đặc biệt
là các chàng trai, cô gái, cây pí đã trở thành một nhạc cụ không thể thiếu
trong đời sống tinh thần của họ. Chiếc pí đã thay cho lời tâm sự, lòng người
muốn nói với nhau. Thổi pí kết hợp với hát giao duyên đã và đang là nét đẹp
văn hoá truyền thống của dân tộc Thái.
K.D (st)