Người Khmer ở Kà Ốt cúng dường cho chư tăng. Ảnh minh hoạ: Đ.H.T

Nói đến văn hoá lễ hội Khmer là nói đến sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa văn hoá truyền thống với văn hoá Phật giáo và truyện kể dân gian. Cho nên hầu hết tên gọi của các lễ hội bao giờ cũng nội hàm một ý nghĩa hết sức sâu sắc. Hiện tại, các báo, đài, sách vở quen gọi là Sen Dolta (lễ cúng bà ông), nhưng người Khmer vẫn quen và thích gọi là Pchum Ben.

Trong tiếng Khmer, “Pchum” có nghĩa là tụ tập lại, còn “Ben” là từ gốc Pali là “Pinda”, nghĩa là cơm, “bai pinh” hay “bai ben” có nghĩa là cơm nếp trộn mè đen làm thành viên tròn để cúng lễ. Vậy Pchum Ben nghĩa là tụ họp lại cùng nhau dâng cơm lên chùa cúng dường và bố thí cho vong linh của những người đã khuất. Chính vì cái nghĩa ban đầu này mà lễ hội Pchum Ben - Sen Dolta còn mang ý nghĩa sum vầy và nhớ ơn tổ tiên.

Theo quan niệm của người Khmer, con người sau khi chết đi sẽ đi vào một thế giới khác, có thể siêu thoát đầu thai hoặc tồn tại dưới dạng những bóng ma. Một số người vì gây nghiệp ác khi còn sống nên khi chết phải chịu hình phạt dưới địa ngục, nơi mà những linh hồn không thể nhìn thấy mặt trời, chịu lạnh lẽo vì không có quần áo để mặc, chịu đói khát vì không có đồ ăn thức uống để dùng...

Chỉ có đến mùa Pchum Ben thì linh hồn của tổ tiên bảy đời mới có thể trở về nhân gian thăm con cháu và hưởng thụ những đặc ân theo lời mời gọi của người thân trong gia đình họ. Vì vậy mà suốt mười bốn ngày đầu tiên của lễ, mọi người thường lo liệu những loại thực phẩm để làm lễ cúng xung quanh chùa cho họ trước khi mặt trời mọc mỗi ngày, để thể hiện lòng nhớ thương, hiếu thảo và mong cầu vong nhân được xá tội.

 Ở Tây Ninh, từ sau trung tuần tháng 8 âm lịch, trời bắt đầu mưa nhiều, công việc đồng áng tạm đâu vào đó, thì bà con Khmer bắt đầu vào mùa Pchum Ben. Cụ thể là từ 15.8, nhà nhà quét dọn, trang hoàng lại bàn thờ Phật cho sạch sẽ tươm tất. Họ đến chùa gần nhất mời các sư đến nhà tụng kinh xá tội cho vong nhân của gia đình họ.

Để thực hiện nghi thức này, mỗi gia đình đầu tiên phải dọn một cái giường, chiếu mền mới phải được xếp ngăn nắp, trên để một bộ quần áo mới, cùng trà rượu bánh trái. Bày biện xong, cả nhà làm một mâm cơm, xới bốn chén, thắp nhang và nến, rồi mời hàng xóm cùng ngồi xung quanh cúng và nghe sư đọc kinh. Sau ba tuần trà rượu cúng vong linh, người nhà gắp thức ăn mỗi thứ một ít vào chén, đổ ly trà vào ly rượu rồi đem ra hàng rào nhà, thắp thêm cây nhang mời ma quỷ cùng ăn uống và ở lại vui chơi với ông bà cha mẹ trong ba ngày rồi hãy về chốn cũ… Công việc này diễn ra tuần tự, lần lượt ở các gia đình trong phum sóc từ 16.8 cho đến hết ngày cuối tháng 8 (âm lịch), sau đó mới vào 3 ngày lễ chính.

Đối với ba ngày lễ chính, thì vào bốn giờ sáng ngày lễ thứ nhất, tất cả mọi nhà đều đem cơm cúng và bánh trái hoa quả lên chùa cùng vong linh của gia đình họ. Nghi thức này với ý nghĩa người nhà đưa vong linh ông bà, cha mẹ vào chùa để nghe các sư tụng kinh lấy phước. Sau đó, các phật tử mời các sư cùng thọ thực. Đến sáng ngày lễ thứ hai, mọi người bắt đầu tổ chức vui chơi múa hát. Các tiết mục văn nghệ được bà con chuẩn bị rất chu đáo và biểu diễn sôi nổi từ sáng đến gần trưa. Vào buổi trưa, bà con chuẩn bị mâm cơm cùng bánh, trái… mang vào chùa để tổ chức cúng tập thể.

Dâng cơm lên chùa.

Sau khi được các vị sư tụng kinh cầu siêu cho linh hồn ông bà của tất cả mọi nhà trong phum sóc, thì bà con cùng ăn, trao đổi kinh nghiệm trong công việc đồng áng và vui chơi tại chùa. Sau một ngày vui vẻ, đến chiều, mọi người xin phép các sư cho rước vong linh của gia đình họ trở về nhà. Ở nhà, mọi người lại tiếp tục làm mâm cơm cúng và mời ông bà, cha mẹ ở lại chơi với con cháu thêm một đêm nữa. Sang sáng ngày lễ thứ ba, nhà nhà làm thêm mâm cơm cúng, tiễn đưa vong linh. Họ bỏ thức ăn vào các bẹ chuối hay mo cau, sau khi khấn vái thì thả xuống ao, rạch nước hay mé ruộng gần đó để tống tiễn ông bà về chốn cũ.

Nói về sự tích cúng tiễn vong, người Khmer có câu chuyện đầy chất nghĩa tín: Có một đoàn thuyền buôn gồm 500 người bị lạc vào một hòn đảo hẻo lánh không có người qua lại, vào ban đêm, bọn ma quỷ thường xuất hiện tại đây để kiếm ăn.

Bọn ma quỷ đi tìm thức ăn thấy các thuỷ thủ đang ngủ, bọn quỷ định bắt họ đến giao cho chúa quỷ một phần và ăn thịt một phần. Các thuỷ thủ van xin thế nào cũng không được. Lúc bấy giờ, có một thuyền trưởng là người thông minh, lên tiếng rằng: Xin ông hãy thả chúng tôi về, chúng tôi hứa hằng năm sẽ tìm kiếm thức ăn gửi cho các ông đến hết cuộc đời, nếu như các ông ăn thịt chúng tôi thì các ông chỉ được no một buổi sau đó lại bị đói tiếp. Các ông muốn ăn thịt chúng tôi để được no một buổi hay thả chúng tôi về tìm kiếm thức ăn gửi đến các ông hằng năm? Bọn ma quỷ nghe thuyền trưởng nói vậy liền đồng ý và căn dặn: Khi nào các ngươi về đến quê nhà, được họp mặt gia đình, khi có gió từ hướng Bắc thổi vào các ngươi phải làm cái bè để các loại thức ăn vào đó, rồi thả theo dòng nước, gió sẽ chuyển thức ăn đến bọn ta”. Người Khmer xưa hứa sao thì làm vậy, và đã trở thành phong tục cho tới ngày hôm nay.

Trong ba ngày lễ chính, thì sáng ngày thứ hai là tổ chức long trọng nhất. Tất cả bà con trong thôn làng đều ăn mặc đẹp để lên chùa làm lễ. Ngày này, sư cả và các sư khác trong chùa kết hợp với ban quản trị, bà con phật tử trong phum tổ chức tụng kinh, đãi tiệc, biểu diễn văn nghệ và nhận lời chúc mừng của các cấp chính quyền địa phương. Ngày này coi như là ngày chính của mùa Pchum Ben - Sen Dolta. Tất cả bà con đều được ấm lòng và phúc hạnh viên mãn để tiếp tục vào mùa vụ.

Có thể nói, lễ hội Pchum Ben - Sen Dolta là một lễ hội truyền thống đầy ý nghĩa giáo dục và đậm đặc sắc màu văn hoá của người Khmer. Mùa Pchum Ben là mùa của hạnh phúc, sum vầy, thể hiện lòng hiếu thảo, biết ơn ông bà tổ tiên, những người đã khuất và kết nối cộng đồng. Để từ đó tạo nên sức mạnh tập thể, cùng nhau xây dựng gia đình, quê hương đất nước ngày càng tươi đẹp và giàu bản sắc hơn.

ĐÀO THÁI SƠN