Dân tộc Hrê có truyền thống nấu rượu cần (Cajoh) từ lâu đời. Trong những ngày Tết, cúng giỗ, hay sinh hoạt cộng đồng, họ đều tổ chức uống rượu cần, làm cho không khí ngày vui thêm nhiều ý nghĩa…

Men nấu rượu cần (Vlo) được chế biến từ một loại rễ cây rừng (Riah vlo) đã được giã nát và phơi khô, cơm nấu còn nhiều thóc, củ gừng (Cayêu unh) đã được giã nát, trộn đều ba thứ lại với nhau, làm từng bánh, đem phơi ngoài nắng vài ngày rồi đưa lên giàn bếp lửa tiếp tục phơi vài ngày và sau đó gói kỹ trong bao nilon hoặc lá chuối để men không bị bay hơi, mất chất. Cho nên có được ché rượu ngon, vấn đề chất lượng men nấu rượu là yếu tố quan trọng.

Rượu cần của người Hrê được nấu từ củ mì (sắn), lúa, ngô, kê… Nhưng phổ biến nhất là củ sắn, lúa. Nấu được ché rượu cần khá đơn giản, nhưng để có được ché rượu ngon, có đủ hương vị đặc trưng của nó thì không dễ. Rượu cần ngon là rượu có hương vị hơi cay cay, đắng đắng, có một ít vị chua, vị ngọt, vị nồng, nước trong ché rượu có màu vàng xanh trong như màu mật ong. Theo kinh nghiệm của một số bà con nấu rượu cần lâu năm, nếu nấu bằng lúa thì gạo không cần phải giã sạch, cơm còn nhiều thóc, như vậy khi uống cắm ống hút (ống triêng) vào ché rượu nó ít bị nghẹt đường ống, hơn nữa nó sẽ giữ được nước cốt dưới đáy ché lâu hơn.

Quy trình nấu rượu cần, khi củ mì (nấu bằng mì) đã được nấu chín, đổ vào trong chiếc nia, bẻ nhỏ củ sắn (tỉ lệ, hàm lượng thường một ché rượu loại trung bình thì một bánh men là vừa), trộn men vào cho đều rồi bỏ vào chiếc thúng hoặc chiếc gùi đã được lót lá chuối, rồi phủ kín ủ chờ lên men, khoảng vài ngày rượu đã lên men (khi củ sắn hơi mềm, có hương vị) rồi mới bỏ vào ché. Trước khi bỏ rượu vào ché, người ta lấy một ít trấu, vài nhánh lá gai (Hla vrêc), lá chuối để lót dưới đáy ché, bỏ rượu vừa đầy miệng ché, lấy lá chuối đã được phơi (hoặc hơ lửa vừa héo) đậy kín miệng ché lại, lấy dây buộc kỹ ngay cổ ché, đem cất nơi khô ráo, chừng 10 - 15 ngày sau là có thể dùng được.

Rượu cần là văn hoá vật chất không thể thiếu trong đời sống tinh thần sinh hoạt cộng đồng của người Hrê. Thời xưa, họ tổ chức làm một công việc gì đó quan trọng của gia đình, như đám cưới, Tết, cúng giỗ, làm ruộng, làm rẫy, làm nhà mới, đón khách quí… thì người ta mới tổ chức uống rượu cần.

Trước khi uống, gia đình mời những người lớn tuổi cùng tham gia vào thủ tục cầu khấn các thần linh (Xôiq cajoh), với ý nghĩa, xin phép các vị thần linh cho gia đình được mời khách uống rượu, cho mọi người có nhiều sức khỏe, gặp nhiều may mắn trong cuộc sống, cho ngày vui mang nhiều ý nghĩa, mang nhiều điều tốt đẹp cho mọi người…

Đây là một thủ tục quan trọng, không thể thiếu trong đời sống văn hoá uống rượu cần của người Hrê, nó mang ý nghĩa thiêng liêng trong quan hệ xã hội, sinh hoạt cộng đồng của họ, tạo không khí đầm ấm, mọi người gần gũi nhau hơn... Khi cầu khấn xong, chủ nhà mời hai người khách lớn tuổi nhất uống trước, rồi lần lượt mời những người trẻ tuổi uống từng cặp với nhau. Bên ché rượu cần, họ có thể thoải mái, thân mật tâm tình, chia sẻ với nhau… hoặc hát những làn điệu dân ca của dân tộc mình.

Thật ấm áp tình người nếu uống rượu như văn hoá rượu cần của người Hrê thời xưa…

K.D (st)