Cũng như bao dân tộc anh em khác sinh sống trên vùng Trường Sơn-Tây Nguyên, khi thu hoạch vụ lúa mùa xong là lúc người Kor vùng núi Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam tổ chức các lễ hội truyền thống, trong đó có Lễ ăn trâu huê (Xa-ô-piêu), Tết mùa (Xa-aní)... để cúng và cầu cho Thần linh, ông bà, tổ tiên...

Các già làng Kor đang trang trí cây nêu chuẩn bị cho lễ hội truyền thống của làng

Khi người Kor tổ chức Lễ ăn trâu huê, họ đều làm cột đâm trâu (Gơr-ố). Lễ ăn trâu huê thường được tổ chức tại nhà làng (do làng tổ chức) hoặc tại nhà riêng (nếu gia đình giàu có muốn làm). Lễ ăn trâu huê là do Hội đồng già làng quyết định và thường được tổ chức từ 5 đến 9 ngày đêm. Ngày nay, không gian, cũng như thời gian diễn ra lễ hội không có gì thay đổi so với trước. Tuỳ thuộc vào điều kiện kinh tế của mỗi gia đình mà tổ chức lễ lớn hay nhỏ và thời gian cũng giảm còn từ 3 đến 5 ngày.

Trước khi diễn ra lễ ăn trâu huê, Hội đồng già làng họp tại nhà làng và thống nhất ngày, giờ tổ chức. Tại đây, họ phân công cho các thành viên, nhất là những thanh niên khoẻ mạnh vào rừng tìm cây về làm cột đâm trâu. Cây gỗ được chọn phải là cây gỗ chò, cây không bị kiến, chim đục lỗ, không bị dây leo bò quanh và cây chò được chọn vào loại không to lắm đường kính khoảng 3 gang tay, dài khoảng 5 đến 8m. Theo sự giải thích của một số người lớn tuổi am hiểu về phong tục tập quán của người Kor cho rằng: "Sở dĩ chọn gỗ cây chò là vì cây rất chắc biểu tượng cho sự cứng cáp, sức mạnh, dẻo dai của người Kor".

Cây nêu của người Kor có độ cao từ 5m đến 6m với nhiều hoạ tiết điêu khắc trang trí hoa văn sinh động. Theo phong tục, tập quán thì người Kor thường dựng cột đâm trâu ở ngoài sân, cột đâm trâu bao giờ cũng chia làm ba phần, mỗi phần có cách trang trí, điêu khắc, chạm trổ khác nhau. Phần quan trọng nhất ở giữa thân cột được người Kor tập trung để tạo thành hệ thống các dãy hoa văn liên tục.

Cây nêu luôn là tâm điểm để người Kor sinh hoạt văn hóa cộng đồng

Người Kor thường thực hiện việc dựng cột đâm trâu vào buổi sáng. Với yếu tố này, hình vẽ mặt trời bao giờ cũng quay về hướng đông. Ngoài ra, người Kor còn lấy hình tượng của núi rừng (Đoót), ché rượu (Taluốt-Alóôc), hạt cườm (Dhú-ốch), hàng rào (Taan-Paga), các ngôi sao (Xo-Lóc), con sóc (Kà-Róc)... để trang trí lên cột đâm trâu.

Một trong những trang trí đặc sắc của người Kor là các Gu làm bằng gỗ Bút. Người Kor thường dùng các Gu để trang trí mâm thần - đoạn giữa cột đâm trâu. Mâm gỗ này được trang trí nhiều hoạ tiết, hoa văn, hình vẽ tương đối đa dạng và phong phú. Xung quanh mâm gỗ, họ đục lỗ cho xuyên để buộc các dây bông được làm bằng vỏ cây nhuộm màu trông rất đẹp. Trên các mặt Gu là một thảm hoa văn mô tả cuộc sống thực vùng người Kor sinh sống và phản ánh quan niệm về các thần linh. Ngoài ra còn có nhiều Gu trang trí bởi những hoa văn hình học, tứ giác, đường vuông góc. Nhiều hình vẽ trên Gu còn khắc hoạ đặc điểm xứ sở của người Kor như cây chò, cây quế mặt trăng, cầu vồng... Hầu hết các môtíp trên là những biến thể khiến ta liên tưởng đến hoa văn trên hình trống đồng Đông Sơn. Hình ảnh ché rượu, các ngôi sao trên trời là biểu hiện những thần linh, ông bà, tổ tiên ở trên cao về dự ăn trâu huê cùng dân làng và thấu hiểu nỗi khổ của dân làng mà luôn đem lại hạnh phúc, của cải, mùa màng tốt tươi, rẫy nương không bị chim, thú rừng phá hoại...

Đặc biệt, trên đỉnh của cột đâm trâu có biểu tượng một búp chuối rừng (Róc-Prết). Bốn góc xung quanh nơi tiếp giáp giữa búp chuối được gắn bốn thanh gỗ dáng hình lưỡi dao có mũi cong và treo nhiều tua bông bằng vỏ cây. Trên đỉnh còn có biểu tượng một con chim Chèo bẻo. Trong tâm thức của người Kor, chim Chèo bẻo là loài chim luôn gần gũi như người bạn với họ và là vua của các loài chim, nên họ không ngần ngại đặt nó lên chỗ cao nhất như giữ để không cho các loại ma xấu vào cột ăn trâu huê phá hoại. Biểu tượng của búp chuối trổ hoa là tâm điểm, biểu hiện tấm lòng của cộng đồng người Kor với các thần linh, ông bà, tổ tiên họ...

Mặc dù đã tổ chức ăn trâu huê xong nhưng người Kor nơi đây không hạ cây cột đâm trâu xuống mà vẫn để mãi cho đến khi cây mục, hư mới thôi. Theo họ giải thích: Sở dĩ để cây cột đâm trâu như vậy là để cho các ma tốt, thần linh, ông bà, tổ tiên... làm nơi cư ngụ. Họ xem cột đâm trâu như biểu tượng của sợi dây tâm linh để nối con người với ma tốt, thần linh, ông bà, tổ tiên... ngày một thêm gần gũi hơn. Để tổ tiên có điều kiện quan sát cuộc sống hằng ngày của buôn làng, phù hộ dân làng không bị ốm đau, mùa màng tốt tươi, dân làng luôn được no đủ, buôn làng luôn đoàn kết, thương yêu giúp đỡ nhau. Người Kor cũng cho rằng, nguyên nhân họ để cột đâm trâu mãi ngoài đó là để cho thần linh, ma tốt, ông bà, tổ tiên họ biết làng đã tổ chức ăn trâu huê xong. Việc giữ lại cây cột đâm trâu còn là hình thức giáo dục, dạy bảo con cháu họ không quên về ông bà, tổ tiên, về cội nguồn của dân tộc mình, đã sinh sống lâu đời trên vùng Trường Sơn-Tây Nguyên này.

K.D (st)