Chiếc máy bơm bằng tre từ thời cổ xưa

Cư dân sống trên vùng đầu nguồn của các dòng sông suối từ lâu đời đã quá quen với tập quán canh tác trên đất dốc. Khi lúa cạn không đủ đáp ứng những nhu cầu dồi dào của cuộc sống, con người phải vắt óc, bóc sức lai tạo ra giống lúa nước và những cánh đồng ruộng bậc thang cheo leo trên lưng chừng núi.

Cọn nước vùng cao.

Để đưa nước sông suối lên cao rót vào ruộng cạn, người xưa đã chế ra những chiếc máy bơm bằng tre nứa. Người Tày, người Thái gọi đó là cọn nước, cư dân Việt Mường gọi là guồng nước. Đồng bào Trường Sơn - Tây Nguyên và Trung Bộ, Nam Bộ gọi là xe nước. Đó chính là những chiếc máy bơm nước chạy bằng chính sức nước do con người phát minh sáng chế ra từ hàng ngàn năm trước. Người ta lợi dụng địa hình nước chảy để làm ra nó, có những bờ sông, bờ suối chỉ đơn lẻ một hai chiếc, có những nơi dăm ba chiếc, thậm chí liên hoàn thành nhiều bờ xe nước.

Để chế tạo một cọn nước tương đối đơn giản nhưng rất hiệu quả. Cọn nước bao gồm bánh xe nước đường kính cao nhỉnh hơn vị trí cần đưa nước lên. Bánh xe có trục quay rất vững chắc khó bào mòn. Trên đường vòng bánh xe có các tấm vỉ nan tre cách đều nhau chịu sức đẩy của dòng chảy. Trên đó gắn các ống tre, nứa kín một đầu buộc chắc theo gốc định vị được tính toán rất kỹ. Đảm bảo khi xuống nước thì múc nước đầy ống. Khi bánh xe quay lên vị trí máy dẫn thì nước đổ ra rót đúng chỗ. Dưới dòng nước nơi lùa đẩy bánh xe có phên chắn để nước chảy mạnh tăng vòng quay xe nước lắp đặt hệ thống máng hứng nước trên cao để nhận nước từ vòng bánh xe đổ vào dẫn theo nương chảy ra ruộng.

Người dân coi việc dựng xe nước như thể dựng nhà. Họ huy động sức mạnh cộng đồng, họ bảo ban nhau khai thác hài hòa nguồn nước và bảo vệ nó khi có mưa lớn, không để lũ cuốn trôi.

Bản nhạc nước từ vầng mặt trời sông suối

Đến những cánh đồng bậc thang cạnh kề sông suối mà không gặp cọn nước, guồng nước, xe nước sẽ dễ làm người ta hẫng hụt. Đã hàng ngàn năm, vầng mặt trời sông suối này gắn bó mật thiết với ngọn sông, nguồn suối, gắn bó với cả con người. Nó như thể trái tim của dòng suối bởi nhịp đập vòng xoay của nó đưa dòng nước ngọt, chẳng khác gì dòng máu nuôi sống cơ thể cánh đồng.

Cọn nước ở Thác Hiêu, Suối Đũa.

Nước từ cọn nước trước khi tưới cho lúa có thể đã gõ đều đều nhịp chày cối giã gạo ven rừng. Cũng có thể dòng nước trong lành ấy chảy qua bến tắm tiên gội thơm tóc của các nàng sơn nữ rồi mới tìm đường ve vuốt đồng lúa, bãi dâu bờ xôi ruộng mật.

Ngày cũng như đêm cọn nước cần mẫn vòng quay, cần mẫn dâng đời những dòng xanh tươi mát. Thật kì lạ tiếng nước chảy quay vòng bánh xe, tiếng nước hòa vào trong ống, tiếng nước từ muôn vàn tia nước rót xuống bờ máng dòng mương với những thanh âm trầm bổng. Dường như có tre nứa nỉ non, có suối ngàn thầm thì, có mây trời thủ thỉ. Có trong đó cá quẫy sao rơi và dường như cả vầng mặt trời rơi rụng xuống từng tia nắng. Bản nhạc nước ấy bay bổng lan xa diệu kì và quyến rũ mê mẩn hồn người, phiến diện với sự gặp gỡ đất trời nơi trần thế. Khi cả một bờ xe nước thì đó là dàn hòa tấu nhạc nước hoành tráng.

Dẫu ngày nay nền nông nghiệp hiện đại đang dần thay thế những kiểu cách canh tác cũ một thời. Nguồn sông ngọn suối đã có quá nhiều hồ chứa và hệ thống máy bơm tưới, bơm tiêu, bơm điện, bơm dầu hiện đại, đường ống nối dài, đường mương bê tông hóa vươn xa. Những con người nơi đây vẫn thiết tha trìu mến với cọn nước, guồng nước, xe nước. Nó như thể là một kỷ vật của một thời để nhớ, như thể một nét đẹp của một thời để yêu, như thể tiếng vọng từ cội nguồn, lời thầm thì của quá khứ.

Vẫn còn đó những cọn nước, guồng nước, xe nước cho ta tìm về gặp gỡ, chiêm nghiệm và tri ân. Vẫn còn đó những sản phẩm du lịch xanh, du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng, du lịch tìm về nguồn cội. Đó là chiếc xe nước, cọn nước, guồng nước thân thương đem lại những mùa vàng trên đồng ruộng bậc thang tuyệt đẹp.

Theo langvietonline