Làn điệu Xaju, Ayơiq là những làn điệu dân ca mà phần giai điệu âm nhạc là nguyên gốc, có sẵn; còn phần lời thì người thể hiện tự ứng tác tại chỗ theo từng nội dung chủ đề. Sinh hoạt hát dân ca làn điệu Xaju, Ayơiq là hình thức hát đối đáp (hát lý, nói lý), dành cho những người lớn tuổi là chủ yếu. Những người trẻ tuổi tự cho là chưa có đủ khả năng ứng tác những lời ca hay, ý thơ đẹp và sâu sắc như những người đã có tuổi, cho nên những người trẻ tuổi rất ít người biết hát dân ca làn điệu Xaju, Ayơiq.

Trong hai làn điệu dân ca, điệu Xaju là một làn điệu phổ biến nhất, dành cho cả nam và nữ đều có thể sinh hoạt hát đối đáp với nhau. Giai điệu âm nhạc nhẹ nhàng, trữ tình, lối hát hơi tự do; lời thơ có vần điệu, dễ hiểu; nội dung thường là giao duyên, tỏ tình kết bạn hoặc là trao đổi một vấn đề gì đó mà người ta không tiện nói trực tiếp với nhau bằng lời nói cụ thể mà phải thông qua bằng làn điệu Xaju. Còn điệu Ayơiq là một làn điệu dành cho đàn ông là chủ yếu.

Giai điệu âm nhạc nhẹ nhàng, trữ tình, nhưng có lúc mạnh mẽ, dữ dội, sôi nổi; lời thơ thường khó hiểu, ví von sâu xa; nội dung thường là trao đổi, giải quyết một vấn đề lớn, quan trọng. Đây là một loại hình nghệ thuật diễn xướng của những người lớn tuổi có uy tín trong cộng đồng, để "thử tài, đấu lý" với nhau qua khả năng lý luận thơ ca, diễn xướng âm nhạc làn điệu Ayơiq. Cả làn điệu Xaju và Ayơiq người hát hay là những người hát đúng cao độ (không bị chênh), có chất giọng khoẻ, có độ ngân dài, lên cao xuống thấp mà không bị ngắt quãng, hụt hơi, xử lý tiết tấu âm nhạc theo kiểu tự do mà hợp lý; ứng tác lời thơ có vần điệu, sâu sắc…

Hát Xaju, Ayơiq là một loại hình nghệ thuật âm nhạc diễn xướng độc đáo của người Kor ở Quảng Ngãi. Tuy nhiên hiện nay những người biết hát Xaju, Ayơiq không còn nhiều, loại hình nghệ thuật này đang có nguy cơ bị mai một, thất truyền. Thiết nghĩ, để góp phần bảo tồn, gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa nghệ thuật dân gian các dân tộc, các ngành chức năng, các cấp địa phương cần quan tâm, đẩy mạnh hơn nữa các hoạt động văn hóa, văn nghệ ở cơ sở, để cho các sinh hoạt văn hóa nghệ thuật truyền thống thật sự đi vào đời sống xã hội.

K.D (st)