"Mình đen như quạ, dạ trắng tựa
bông/Thân thắt cổ bồng, mông đeo niêu nước" - đó là những lời đố vui về một vật
dụng rất thân thuộc, có vai trò đặc biệt quan trọng trong gian bếp của đồng bào
Thái ở Nghĩa Lộ, Yên Bái.
Ấy là cái hóng (cái chõ) bằng gỗ để chế biến những
món ăn Thái truyền thống như cơm xôi, rau xôi, măng xôi, thịt xôi, cá
xôi, cỏ dầy xôi, lá bắp cải xôi, khoai lang xôi, sắn xôi...
Hóng không chỉ là dụng cụ nấu ăn hàng ngày, mà còn
đóng một vai trò quan trọng trong cả đời sống tâm linh bản Thái. Không thể dùng
hóng một cách bừa bãi, bởi theo người già, nó ẩn chứa nhiều điều cấm kỵ. Từ xa
xưa, đồng bào đã tin rằng, chiếc áo thường mặc trên người sẽ mang hồn của chủ
nên nếu ai xấu bụng muốn hại người khác thì chỉ cần tìm cách lấy trộm áo bỏ vào
hóng mà xôi thì trước sau gì chủ nhân của chiếc áo cũng gặp điều xui xẻo.
Cái hóng đi kèm cái ninh (cái niêu). Hóng và ninh
kết hợp với nhau tạo nên một bộ dụng cụ hoàn chỉnh để xôi thực phẩm trong gian
bếp Thái. Hóng làm bằng gỗ vông, phải là khối gỗ liền được khoét, đục, đẽo dưới
bàn tay khéo léo của người thợ tài hoa. Để có được chiếc hóng ưng ý, người ta
phải kỳ công vào tận rừng sâu chọn cây vông thật già, thân thẳng, đốn về phơi
chừng nửa tháng rồi mới mời thợ đến làm. Chọn gỗ vông làm hóng vì gỗ vông nhẹ,
dẻo, khi để trên bếp trong nhiệt độ cao và lâu ngày cũng không bị hỏng.
Nếu hóng được làm từ gỗ thì ninh lại bằng chất
liệu đồng. Ninh có đáy to bằng chiếc nồi nấu bình thường nhưng cao, thuôn nhỏ
dần ở trên miệng. Miệng ninh có bộ phận loe ra, uốn cong lên để chứa nước. Nhờ
có nước ở trên miệng ninh mà khi xôi đồ ăn thức uống phần nối giữa hóng và ninh
rất khít, kín, hơi nóng từ dưới lúc đun củi sẽ tập trung toàn bộ vào trong
hóng...
Trong gian bếp của đồng bào Thái, trên chiếc kiềng
đã phủ than đen quánh, cách thức đặt hóng và ninh cũng có một ý nghĩa rất quan
trọng được trao truyền lại qua nhiều thế hệ. Hai quai của chiếc ninh khi đặt lên
bếp luôn nằm dọc theo hướng nhà.
Già Điêu Văn Hà ở Nghĩa An, Mường Lò giải thích:
"Nhà sàn là kiểu nhà truyền thống của người Thái được nối từ dưới đất lên bằng
chiếc cầu thang 9 bậc ở phía đầu hồi và đó cũng chính là cửa chính ra vào. Bất
cứ ai vào nhà sàn cũng phải đi qua gian bếp rồi mới vào gian khách, gian thờ,
buồng ngủ. Đặt chiếc ninh theo hướng quai dọc thân nhà có ý nghĩa hướng dẫn mọi
người đi lại đúng theo đường lối, thuận lẽ, thuận phép. Nếu chẳng may hai quai
ninh quay ngang sẽ là điềm báo sự đảo lộn trong gia đình...
Hóng và ninh không thể thiếu được với người Thái
và cách đặt hóng - ninh như thế nào cũng là điều mà bất cứ người con nào của bản
khi lớn lên phải biết...".
K.D (st)