Tượng đài liệt sĩ Trường Sơn ở phà Long Đại.

Hiện nay, đền tưởng niệm liệt sĩ Trường Sơn được xây dựng cạnh bến phà, thu hút du khách ghé thăm, tưởng niệm.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ xâm lược, những chuyến xe vận tải từ hậu phương miền Bắc vào tiền tuyến miền Nam chủ yếu đi qua điểm vượt sông trọng yếu này. Bến phà Long Đại là điểm vượt sông quan trọng ở phía Đông Trường Sơn, là “yết hầu” trong vùng chảo lửa quân khu IV. Nơi đây, hàng vạn tấn bom đạn của kẻ thù đã trút xuống nhằm ngăn chặn sự chi viện của ta trên tuyến vận tải quan trọng này.

Bến phà Long Đại là nơi giặc Mỹ thả quả bom đầu tiên leo thang bắn phá miền Bắc và trở thành "túi bom" của chúng suốt từ năm 1965 đến 1972, trở thành tọa độ máu nơi tuyến đầu của đường Trường Sơn huyền thoại.

Để bảo đảm vận chuyển liên tục lương thực, thực phẩm, đạn dược cho miền Nam, đầu năm 1971, khu vực Long Đại được phát triển thành 2 bến phà: bến phà I (sát cầu Long Đại ngày nay) và bến phà II (ở hạ lưu sông Long Đại cách bến I khoảng 500m).

Địch giội bom khắp khu rừng hai bên bờ sông. Hàng ngàn tấn bom đủ các loại, rồi pháo hạm từ ngoài biển bắn vào hòng cắt đứt con đường vận chuyển của chúng ta. Chúng còn sử dụng bom tia laze, bom từ trường, thủy lôi đánh vào phương tiện vượt sông, phong tỏa luồng lạch, gây ra nhiều tội ác nơi đây.

Cầu đường sắt, cầu đường bộ, song Kiến Giang Bến phà  Long Đại  là “địa chỉ đỏ” trong chiến tranh.

Khi cuộc chiến chống Mỹ bước vào thời điểm ác liệt, bến phà được Đoàn 500 thuộc Tổng cục Hậu cần tiền phương quản lý.

Thời điểm này, đơn vị công binh C16 (thuộc Binh trạm 16 – Đoàn 500) là thực lượng đóng chốt chính ở bến phà. Để đảm bảo cho bến phà được lưu thông, quân và dân bám trụ ở đây đã phải trải qua nhiều trận chiến ác liệt. Đội cảm tử kích nổ bom từ trường đã được thành lập, có tên là tiểu đoàn 27. Những lần xuống cano làm nhiệm vụ, các chiến sĩ được đơn vị tổ chức truy điệu sống.

Ngày 18.6.1969, C16 công binh phà Long Đại được Chủ tịch Hồ Chí Minh ký quyết định phong tặng danh hiệu Đơn vị Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.

Hai bờ sông Long Đại là hệ thống trận địa phòng không với lưới lửa tầm cao, tầm trung, tầm thấp của bộ đội chủ lực và dân quân du kích trực chiến ngày đêm đánh trả máy bay địch, bảo vệ bến phà.

Với tinh thần chiến đấu “quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”, lực lượng bộ đội, TNXP, dân công hỏa tuyến cùng với quân dân địa phương kiên cường bám trụ “một tấc không đi, một li không dời”, dũng cảm đánh trả máy bay địch, rà phá bom mìn, san lấp hố bom.

Hàng ngàn người con ưu tú đã ngã xuống để giữ cho mạch máu giao thông vận tải luôn thông suốt.

Mỗi tấc đất ở bến phà Long Đại đều thấm đẫm mồ hôi, máu của bộ đội, thanh niên xung phong và nhân dân nơi đây. Bảo vệ bến phà lúc này được xem là nhiệm vụ thiêng liêng, quan trọng, hướng về tiền tuyến, hướng về miền Nam ruột thịt.

Năm 2013, trên ngọn đồi cao bên cạnh bến phà, tượng đài liệt sĩ Trường Sơn đã được xây dựng nhằm tưởng nhớ đến sự hy sinh của cán bộ, chiến sĩ, quân và dân tại bến phà Long Đại; Bia ghi dấu sự hy sinh của 32 thanh niên xung phong quê Thái Bình, Nghệ An khi đang làm nhiệm vụ.

Bài thơ "Đêm hành quân qua phà Long Đại" của nhà thơ - liệt sĩ Vũ Đình Văn được lưu lại nơi đây làm chúng ta dâng trào cảm xúc: "... Chúng tôi hành quân qua phà Long Đại/ Nơi mảnh bom thù dày hơn đá sỏi/ Nơi trao tay mình tiền phương hậu phương/ Nơi ấy ngã ba chiến trường/ Nơi một tấm ván phà mấy trăm vết đạn/ Nơi ngọn hải đăng trong gió gào vẫn sáng/ Nơi mở đường đưa máu chảy về tim/ Nơi chuyến phà sang ngang trong đêm..."

Bến phà Long Đại là một nhân chứng lịch sử cho những chiến công oanh liệt của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước mà thế hệ hôm nay và mai sau mãi mãi khắc ghi.

Di tích lịch sử Bến phà Long Đại tọa lạc trên địa bàn hai huyện Quảng Ninh – Quảng Bình, ở ngã ba sông Kiến Giang và Long Đại, đổ ra sông Nhật Lệ, điểm vượt sông ác liệt, trọng yếu nhất trên đường Trường Sơn. Đây cũng là nơi in dấu nhiều chiến công của dân tộc và những đau thương mà chiến tranh để lại.

Nguyễn Thế