Trong quan niệm của người Việt, thời khắc đầu tiên trong năm là rất quan trọng: ngày Mùng Một tháng Giêng là Tết Nguyên đán, ngày Rằm tháng Giêng là Tết Nguyên tiêu. Từ một ngày lễ hội có nguồn gốc từ Trung Hoa, Nguyên tiêu đã trở thành một ngày Tết mang bản sắc rất riêng của người dân Việt. “Lễ Phật cả năm không bằng Rằm tháng Giêng”. Nguyên Tiêu (元 宵) - Rằm Tháng Giêng là ngày lễ hội cổ truyền tại Trung Quốc và là Tết Thượng Nguyên tại Việt Nam. Lễ hội diễn ra từ giữa đêm 14, trọn ngày 15 đến nửa đêm 15 của tháng Giêng theo lịch âm dương.

Rằm tháng Giêng là 1 trong 4 ngày rằm lớn trong năm mà người Việt, đặc biệt là Phật tử, thường viếng chùa lễ Phật cầu quốc thái dân an. Rằm tháng Giêng - ngày rằm đầu tiên của năm mới, trùng hợp với lễ Thượng nguyên và Tết Nguyên tiêu trong dân gian, là thời điểm thích hợp nhất để cầu nguyện an lành cho cả năm, nên thu hút sự tham gia đông đảo của giới Phật tử và toàn thể dân chúng.

Nếu Tết Nguyên đán là tết sum họp gia đình, gia tộc, tổ chức tại nhà, ở từ đường của dòng họ thì Tết Nguyên tiêu là tết của cộng đồng, được tổ chức chủ yếu tại các hội quán (chùa Ông, chùa Bà), là cơ sở tín ngưỡng truyền thống của cộng đồng từ lâu đời. Ngoài mâm lễ gia tiên, nhiều gia đình còn làm một đàn lễ ngoài trời để cảm ơn Trời Đất, Thần Tiên, Phật Thánh, cùng các vị anh hùng dân tộc.

Trước thềm Nguyên tiêu Canh Tý (2020), Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đã quyết định đưa lễ hội Tết Nguyên tiêu của người Hoa quận 5 (thành phố Hồ Chí Minh) vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Tết Nguyên tiêu tại quận 5 tập trung tại các hội quán, kéo dài từ ngày 10 tháng giêng đến hết tháng giêng.

Trong đó các hoạt động cộng đồng như chương trình văn nghệ (Đại la cổ Triều Châu, Nhạc lễ Phúc Kiến), ca kịch cổ truyền người Hoa, múa lân sư rồng, chui qua bụng ngựa thần “Mã đầu tướng quân”, võ thuật, đại la, thư pháp, nghệ thuật đường phố…chủ yếu từ ngày 12 đến 18 tháng giêng, lễ chính vào ngày Rằm.

Tết Nguyên tiêu là một tập quán xã hội truyền thống, có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học và góp phần phát triển kinh tế. Thông thường chỉ 4 ngày trước Tết Nguyên tiêu, quận 5 đón 10.000 lượt khách du lịch từ các địa phương khác trong nước và khách quốc tế đến tham dự lễ hội. Ngày rằm Nguyên tiêu đón trên 30.000 lượt khách tham quan, lan tỏa đến các vùng phụ cận như các quận 6, 8,10, 11,… là những nơi có nhiều người Hoa sinh sống.

Về giá trị văn hóa, Tết Nguyên tiêu bảo tồn thực hành tập quán xã hội và tín ngưỡng của cộng đồng. Nó phản ánh tâm lý, tình cảm, ước mơ, nguyện vọng của con người đối với thiên nhiên, cuộc sống, thể hiện tình đoàn kết gắn bó, giữ gìn và giao lưu văn hóa truyền thống…

Nhiều chùa chiền nhân dịp Tết Nguyên tiêu đã lập đàn Dược Sư, tụng kinh trong suốt tháng Giêng, khuyến khích Phật tử tham gia tụng niệm, phục nguyện hồi hướng công đức an lành cho Phật tử.

Tổ chức “Ngày thơ Việt Nam” vào dịp Nguyên tiêu đã thành hoạt động quen thuộc ở nhiều địa phương. “Cách nay 38 năm, Tây Ninh khai mạc Hội Xuân núi Bà Đen đầu tiên sau ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Tại vùng núi non, tháng Giêng (âm lịch) năm ấy, có một Quán Thơ đơn sơ mái lá trở thành nơi tụ hội của những người yêu thơ trong và ngoài tỉnh vào dịp tết đến, xuân về.” (NHÂN NGÀY THƠ VIỆT NAM, NGUYÊN TIÊU TÂN SỬU 2021: Nhớ Quán Thơ núi Bà Đen – Phan Kỷ Sửu)

Vào Tết Nguyên Tiêu, lồng đèn được treo khắp ngõ ngách nơi người Hoa sinh sống. Lễ hội Đèn lồng là dịp để nam nữ thanh niên gặp gỡ nhau. Có thể nói, Lễ hội Đèn lồng là ngày Valentine của Trung Quốc. Ngày 15 tháng Giêng được người Tây Hán cực kỳ xem trọng, nhưng mãi đến thời Hán - Ngụy mới trở thành ngày lễ dân gian.

Vua nhà Hán ủng hộ Phật pháp đã ra lệnh "thắp đèn soi Phật" vào mỗi ngày 15 tháng Giêng hàng năm. Từ đó, hoạt động thắp đèn lồng dần lan rộng khắp Trung Quốc cùng sự lan tỏa của Phật giáo. Thả thiên đăng là hoạt động chính trong Tết Nguyên Tiêu của người Hoa. Người ta còn ăn món "Nguyên Tiêu" (Sủi dìn, bánh trôi tàu) vào ngày Nguyên Tiêu với ý nghĩa mong ước gia đình đoàn viên, một năm mới hạnh phúc bên nhau, vạn sự như ý.

Ở Trung Quốc và Đài Loan, Tết Nguyên Tiêu còn gọi là Tết Trạng nguyên, là dịp nhà vua hội họp các ông Trạng để thết tiệc và mời vào vườn Thượng Uyển ngắm cảnh, làm thơ. Hiện nay, Tết Nguyên Tiêu (rằm tháng giêng, đêm rằm đầu tiên của năm mới) được coi là ngày lễ thiêng liêng nhất đầu năm mới và còn được gọi là “Lễ hội đèn hoa” hoặc “Hội hoa đăng” với tập tục trưng lồng đèn hình rồng, phượng, mười hai con giáp hoặc những nhân vật trong truyền thuyết, cổ tích trên cây nêu trước cửa nhà, đốt đèn, chơi lồng đèn ngũ sắc, kéo dài từ ngày 13 đến ngày 17 tháng Giêng.

Người Đài Loan còn ghi những câu ước nguyện của mình vào đèn lồng và thả bay lên trời. Ngoài ra còn những tập tục khác như cúng tế cầu an cầu phước, ăn bánh trôi (thang viên), thi đoán hình trên lồng đèn, ngâm thơ. Nhiều người còn coi đây là mùa Valentine phương Đông, tương tự như lễ Thất Tịch. Thơ Đường xưa đã viết “Nguyên tiêu chi dạ hoa lộng nguyệt” cũng là dịp Ngưu Lang Chức Nữ gặp gỡ đính ước.

Tại Hàn Quốc, rằm tháng Giêng là lễ Daeboreum (대보름). Người dân chơi các trò chơi truyền thống là Samulnori (쥐불 놀이) đêm trước Daeboreum (còn có tên là Lễ hội lửa Jeongwol Daeboreum). Họ đốt cỏ khô, rơm hoặc cành cây (Daljip) xếp thành hình tam giác (để tạo ra một "ngôi nhà" cho mặt trăng mọc, một cánh cửa nhỏ được đặt ở phía đông để mặt trăng đi vào) trên rặng núi giữa cánh đồng lúa và nhảy múa xung quanh để xua đuổi tà ma, trong khi trẻ em xoay những cái lon có đục nhiều lỗ và có than lửa cháy đỏ bên trong.

Tại nông thôn, người dân leo núi, bất chấp thời tiết lạnh, cố gắng là người đầu tiên nhìn thấy mặt trăng mọc, hy vọng sẽ gặp may mắn cả năm hoặc một mong muốn sẽ được thành tựu. Buổi sáng, họ thường ăn Ogokbap (오곡밥 / 五穀 밥), một loại cơm nấu bằng năm loại ngũ cốc, ăn Yaksik, một thức ăn ngọt làm từ gạo nếp và uống rượu gạo được ướp lạnh gọi là Gwibalgisul.

Tại Nhật Bản, rằm tháng Giêng âm lịch là lễ 小 正月 (Koshōgatsu), ngày nay được cử hành vào ngày 15 tháng 1 dương lịch. Các sự kiện chính của Koshōgatsu là nghi lễ và thực hành cầu nguyện cho một vụ mùa bội thu, ăn cháo gạo với đậu đỏ (小 豆粥 azuki gayu?) vào buổi sáng.

Ở Philippines, có lễ hội diễu hành truyền thống vào ngày rằm tháng Giêng, đánh dấu khởi đầu năm mới.

Nhân dịp Nguyên tiêu, không thể nào không nhắc tới bài thơ “Nguyên tiêu” của Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng tác vào đúng dịp Rằm tháng Giêng năm Mậu Tý (1948):  

Kim dạ nguyên tiêu nguyệt chính viên,

Xuân giang, xuân thuỷ, tiếp xuân thiên.

Yên ba thâm xứ đàm quân sự,

Dạ bán quy lai nguyệt mãn thuyền.

Bản dịch: 

 Rằm xuân lồng lộng trăng soi

 Sông xuân nước biếc màu trời thêm xuân

 Giữa dòng bàn bạc việc quân

 Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền

(Xuân Thủy dịch)

TS. Đào Thị Bạch Tuyết