Mẹ ngồi bên hiên. Mái tóc bạc phơ. Đôi bàn tay gầy gò, gân guốc. Ánh nhìn buồn rười rượi qua hàng cây. Mắt mẹ đục mờ, đưa tay với lấy tấm ảnh trên bàn thờ. Lại lau chùi lần nữa. Năm nào cũng thế, đến thời gian này, lòng mẹ như có cái gì thôi thúc không yên. Ba mươi năm rồi. Từ ngày có tin báo từ đơn vị, mẹ vẫn ngồi đây, chờ một phép màu. Một đứa, hai đứa rồi đứa thứ ba chẳng bao giờ về nữa. Mẹ như đứt từng khúc ruột, nước mắt không chảy được nữa. Bây giờ, ngồi nhìn ba bức ảnh, mẹ cũng không biết thằng nào là Thiên, thằng nào là Thời và thằng nào là Thảo. Mẹ chỉ biết xếp ba bức ảnh theo thứ tự. Con dâu từ trong nhà đi ra, nói mẹ vô ăn cơm, trưa lắm rồi sao cứ ngồi ngoài chi cho mệt. Mẹ bâng quơ: Đợi tụi thằng Thiên về rồi mẹ ăn luôn. Tụi bây đói cứ ăn trước, mẹ chờ được…

Hai năm nay, mẹ lẫn, lúc nhớ, lúc quên. Chưa bao giờ mẹ dám tin ba đứa con trai đi chiến trường không về nữa. Chồng cũng hy sinh từ thuở mẹ còn trẻ lắm. Đợt đó, ông nói tập kết ra Bắc, rồi đưa thằng hai đi theo cho nó quen chiến trường. Rồi Chiến dịch Điên Biên Phủ, ông không trở về nữa, thằng Thiên cũng không về. Hai đứa em ở nhà lại xông pha ra trận tiếp bước cha anh. Ngày miền Nam giải phóng, thống nhất đất nước, cờ hoa rợp trời, mẹ chen trong đoàn quân ta, hò reo mừng vui. Mẹ nào có biết sau đó là thời gian dài đằng đẵng mẹ về quê, chờ những đứa con trong đau khổ.

Mẹ vẫn nhớ như in những câu nói của thằng Thiên trước khi thoát ly: Mẹ ở nhà giữ gìn sức khỏe, con đi rồi con lại về, chừng nào đất nước thống nhất, con về ở với mẹ suốt đời. Vậy mà, từ khi nó nói câu đó cho tới khi hai đứa em nối gót ra đi, chúng chỉ ôm mẹ được một lần rồi không đứa nào về nữa. Ngày ra đi, những đứa con lành lặn, ngày trở về là những nắm tro tàn bọc trong gói nylon. Anh em đồng đội đưa chúng về với mẹ rồi rước lên nghĩa trang. Bốn người đàn ông của gia đình, chỉ có ba người được đưa về. Đón nhận con, mẹ ôm khư khư từng bọc, không cho người ta mang đi. Mẹ nói thôi, để chúng ở lại, ngủ với mẹ thêm mấy ngày, ở nhà ấm cúng, đi ra nghĩa trang lạnh lẽo lắm. Những người còn lại ngân ngấn nước mắt. Mẹ trở thành Bà mẹ Việt Nam Anh hùng ở tuổi năm mươi lăm. Hằng ngày, ngoài chăm bẵm cây cối trong vườn nhà, mẹ đều đi bộ lên nghĩa trang thăm những đứa con và chồng. Còn mỗi thằng Thời, mãi chưa tìm được. Nghe đơn vị đóng quân báo về, trong một đợt truy quét, nó cùng đồng đội tiến vào hang địch nhưng bị gài mìn và mười bảy anh em, trong đó có thằng Thời đã hy sinh. Thời được chôn chung trong ngôi mộ tập thể ở chiến trường Tây Ninh. Mấy lần mẹ nói với con dâu, đưa mẹ đi một lần xuống Tây Ninh, cho mẹ xem thằng Thời một lần, rồi mai mốt có điều kiện, đem nó về quê nhà với mẹ.

Mẹ bảo, hồi nhỏ, thằng Thiên thích ăn rau đay nấu canh cua. Thằng Thời thích ăn tép rang khô. Thằng Thảo thì chỉ thích cà muối mặn. Mẹ cũng không nhớ đã nấu cho chồng ăn được bao nhiêu lần. Chỉ nhớ trong ngôi nhà tranh vách đất lụp xụp, một tay mẹ bế con, một tay xới cơm độn bo bo cho chồng ăn. Chồng mẹ cứ cười hiền hậu, bảo mốt đi chiến trường đã có những đứa nhỏ bầu bạn với mẹ cho khỏi cô đơn. Bây giờ thì chỉ còn mẹ với một đứa con dâu, một đứa cháu nội, đùm bọc nhau qua tháng ngày.

Tháng bảy lại đến, mẹ làm mâm cơm cúng những người đàn ông trong nhà. Mẹ tỉ mẩn ghi lên những tấm giấy, bỏ xuống dưới những món ăn. Rồi khấn vái, kêu chúng về ăn với mẹ. Mâm cơm có canh rau đay nấu với cua, tép rang, cà muối mặn và những món mẹ kêu con dâu làm thêm. Xong xuôi, mẹ mang ra ngoài nghĩa trang, đặt lên mộ cho mấy đứa con và chồng. Mộ thằng Thời được xây lên bên cạnh mộ của anh trai, em trai và ba nó nhưng bên trong trống rỗng. Mẹ vẫn để đĩa tép rang lên đó, gọi con về ăn.

Hằng năm, cơ quan, đoàn thể địa phương, thanh niên đến thăm mẹ, sửa lại cho mẹ mái nhà. Trong căn nhà tình nghĩa thoáng mát và đủ đầy nhưng không gì có thể lấp đầy nỗi đau của mẹ. Bữa đó, cũng là tháng bảy, mẹ lại ngồi ngoài hiên chờ mấy đứa về ăn cơm. Chợt ngoài cổng có tiếng chó sủa râm ran. Mẹ chống cây gậy đứng dậy, tự nhiên như có một luồng điện chạy qua người. Có ai đó đẩy mẹ đi nhanh ra cổng. Một người đàn ông tóc hoa râm và ba người nữa, một đàn bà, hai đứa nhỏ. Tiếng người đàn ông dồn dập. Mẹ, mẹ ơi, mẹ ở đâu? Mẹ không khóc được, là tiếng thằng Thời, đúng là nó rồi! Tiếng mẹ tươi tỉnh hẳn lên. Dâu ơi, cháu ơi, thằng Thời về, thằng Thời về rồi nè. Mẹ chạy như sấp ngửa, cái gậy quẳng ra góc thềm, mẹ chạy như có sức mạnh. Rồi mẹ ngã nhào xuống, khi bàn tay rắn rỏi của người đàn ông kịp đỡ mẹ. Bao lâu không được cảm nhận đôi bàn tay này. Mẹ vừa khóc, vừa nói: “Thằng con này, còn sống sờ sờ ra đây mà giờ mày mới về tìm mẹ”. Người đàn ông rắn rỏi khóc như mưa, ôm thân hình gầy gò của mẹ. Nỗi đau, xót xa bao năm dâng đầy lồng ngực. Những năm ở nơi đất khách quê người, ông không nhớ, không nhớ ra mình còn một người mẹ, còn một gia đình ở vùng xa xôi này. Cho đến hôm kia, khi truyền hình phát sóng chương trình kỷ niệm Ngày Thương binh - Liệt sĩ, ông chợt giật mình, nhận ra mẹ trên tivi. Mẹ đang ôm từng ngôi mộ, khóc không thành tiếng. Là mẹ, đúng là mẹ. Ông reo lên rồi hối hả giục vợ con thu dọn đồ đạc, tìm cách liên lạc về quê.

Chiến tranh, nỗi đau, mất mát. Đó là những gì mà suốt mấy chục năm qua mẹ phải chịu đựng. Một người đàn bà nhỏ bé đã dành cả cuộc đời, tuổi xuân cho con cái, cho đất nước này. Cuối cùng thì mẹ cũng được đền đáp. Ông Thời kể, sau khi thoát ra được khỏi hang ổ của bọn địch, vì bị thương ở đầu nên ông không còn nhớ gì nữa. Sau đó, dân làng kịp thời cấp cứu, đưa ông lên tuyến trên. Những tháng ngày đằng đẵng ở bệnh viện, ông đã quen và yêu cô y tá hết lòng chăm sóc mình. Sau này khi đã có đứa con đầu lòng, vợ ông cũng hỏi nhiều lần nhưng ông đều không nhớ ra quê hương của mình. Cho đến khi chính mắt ông nhìn mẹ gầy mòn trên tivi, ông mới nhớ mình ở đâu và sinh ra từ vùng nào.
Quê hương những ngày nắng bỏng rát, mẹ khỏe mạnh lên nhiều. Ngôi mộ được dỡ bỏ. Mấy mẹ con líu ríu ra nghĩa trang, thắp nhang, những đụn khói trắng cuộn tròn trên mộ. Những ngôi mộ xung quanh, người có tên, người không tên vẫn đang nằm lại trong nghĩa trang này. Mẹ bảo các cháu thắp cho mỗi ngôi mộ một nén nhang để họ biết cũng có những người con trên quê hương đất Việt biết ơn công lao hy sinh thầm lặng của những anh Bộ đội Cụ Hồ./.

Thụy