Tháng năm âm lịch về, nắng phương Nam rót vàng rực rỡ, những cánh phượng đỏ cháy những góc trời. Những cơn mưa đầu mùa bất chợt đến làm dịu đi cái nắng hè gay gắt.

Người Việt lại háo hức chuẩn bị cho tết Đoan Ngọ (5.5 âm lịch) – một ngày đầy ý nghĩa, không chỉ để diệt trừ sâu bọ, bảo vệ mùa màng mà còn là dịp sum vầy, sẻ chia yêu thương trong gia đình.

Và trong không khí ấm áp ấy, không thể thiếu đi hương vị ngọt ngào, thanh mát của món chè xôi nước (trôi nước)– biểu tượng cho sự viên mãn, tròn đầy và hạnh phúc.

Chè xôi nước không chỉ là một món tráng miệng ngon mà còn là một phần không thể thiếu của văn hoá ẩm thực nước ta, gói ghém trong đó là những giá trị văn hoá sâu sắc. Từ bao đời nay, món ăn này đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ, hiện diện trong các nghi lễ cúng bái tổ tiên vào những ngày lễ tết truyền thống. Chúng đại diện cho nền văn hoá lúa nước, thể hiện sự biết ơn với tổ tiên và trời đất, phản ánh nếp sống, niềm tin và tâm hồn của người Việt.

Trong ngày tết Đoan Ngọ, người Việt quan niệm việc ăn các món có vị nóng, cay như gừng, hoặc ngọt, dẻo như chè xôi nước sẽ giúp thanh lọc cơ thể, diệt trừ sâu bọ bên trong. Những viên chè tròn nổi lên mặt nước khi chín, tượng trưng cho sự viên mãn, hanh thông trong cuộc sống.

Nấu chè xôi nước không mất nhiều thời gian nhưng đòi hỏi sự dụng tâm và khéo léo. Bánh xôi nước được làm từ bột nếp dẻo mịn, bên trong là nhân đậu xanh ngọt bùi, được nấu chín trong nước đường gừng ấm nóng. Khi bánh chín, các viên trôi nổi nhẹ nhàng trên mặt nước – cũng chính là nguồn gốc tên gọi "xôi nước" (hay chè trôi nước). Chè thường được ăn kèm với nước cốt dừa, mè rang và đôi khi thêm cả đậu phộng giã nhỏ, tạo nên tổng hoà vị ngọt, béo, cay nhẹ, thơm – vừa tinh tế, vừa đậm đà.

Với sự sáng tạo độc đáo, chè xôi nước với biến tấu có thêm những viên bánh nhỏ không nhân được gọi là chè ỷ, giúp món ăn thêm phần phong phú về hình thức lẫn hương vị.

Tôi vẫn còn nhớ như in cái buổi chiều mưa năm ấy, khi tôi vừa từ "phố" về quê ăn tết Đoan Ngọ. Ngoại tôi tóc bạc như mây cùng mẹ tôi đang ngồi bên bếp lửa nhỏ, tay thoăn thoắt nặn từng viên chè xôi nước. Mùi gừng thơm lừng hoà trong khói bếp, nước đường sôi lăn tăn, từng viên bánh trắng tròn bắt đầu nổi lên – trôi bồng bềnh như ký ức tuổi thơ tôi vừa ùa về.

Ngoại bảo rằng: “Chè xôi nước không chỉ để ăn, mà còn để nhớ, để thương, để cúng tổ tiên, để mời ông bà về ăn tết với con cháu". Ngày đó, tôi còn quá trẻ để hiểu được hết ý nghĩa những lời ngoại nói. Nhưng nhiều năm sau, khi ngoại mất, tôi lần đầu tiên tự tay nặn những viên chè cho mâm cúng. Dưới làn khói hương, giữa căn bếp nhỏ, tôi mới chợt nhận ra – chè xôi nước là một sợi dây nối liền quá khứ và hiện tại, là tấm lòng của thế hệ trước trao lại cho thế hệ sau, bằng một món ăn bình dị nhưng chứa đầy yêu thương.

Mỗi viên bánh tròn mềm không chỉ là bột và đậu, mà là hình ảnh của mẹ, của ngoại, của những tháng năm quê nhà ngập nắng, và cả những bài học làm người không sách vở nào dạy nổi.

Trong nhịp sống hiện đại, nhiều người trẻ vẫn đang tìm cách giữ gìn và làm mới món ăn chè xôi nước – bằng cách biến tấu nhân bánh, tạo hình phong phú hoặc sáng tạo trong cách trình bày. Dù mang diện mạo mới, món ăn vẫn giữ trọn hương vị truyền thống và tinh thần văn hoá.

Thay vì viên bánh trắng tròn truyền thống, các phiên bản chè xôi nước hiện đại được tạo hình với nhiều màu sắc tự nhiên từ nguyên liệu thân thiện với sức khoẻ: màu xanh từ lá dứa hoặc bột trà xanh, màu tím từ khoai lang tím hoặc lá cẩm, màu vàng từ bí đỏ hoặc nghệ, màu đỏ nhạt từ củ dền. Những viên chè ngũ sắc không chỉ thu hút thị giác, mà còn góp phần truyền cảm hứng cho lối sống lành mạnh, yêu ẩm thực tự nhiên. Từ món ăn truyền thống bước ra đời sống hiện đại, chè xôi nước đang được thế hệ trẻ thổi hồn bằng sự sáng tạo không giới hạn – giữ gìn tinh hoa cũ trong một diện mạo mới đầy hấp dẫn.

Khi ăn một chén chè xôi nước, cảm nhận đầu tiên là mùi thơm: hương gừng cay ấm lan nhẹ trong hơi nước bốc lên, quyện cùng mùi nước cốt dừa béo béo và thoảng hương mè rang thơm ngậy. Chạm môi vào viên chè tròn trịa, lớp bột nếp mềm, dẻo nhưng không nhão. Bên trong là lớp nhân đậu xanh bùi bùi, đôi khi có thêm chút mằn mặn hoặc béo từ dừa nạo, mè đen hay sầu riêng. Nước đường gừng ấm nóng, ngọt vừa, để lại một cảm giác dịu nhẹ và dễ chịu nơi cổ họng – như thể xoa dịu cả một ngày mỏi mệt.

Mỗi viên chè là một sự hoà quyện giữa ngọt – cay – thơm – béo, không gắt gỏng, không vội vàng. Đó là một món ăn khiến ta ăn chậm lại, cảm nhận nhiều hơn, như một lời nhắn nhủ giản dị: Có những điều tuy nhỏ nhưng đủ khiến lòng người ấm lại.

Không ít người Việt, dù sống xa quê, vẫn nhớ về hương vị chén chè xôi nước mẹ nấu – một ký ức tuổi thơ, một cảm giác sum vầy.

Người ta vẫn bảo: món ăn ngon nhất không phải ở nguyên liệu cầu kỳ, mà ở tình cảm được gửi gắm vào trong đó. Và chè xôi nước chính là món ăn mang theo thứ tình cảm như vậy – bình dị, đầy đặn, và nồng ấm như một cái ôm của người thân giữa mùa lễ tết.

Mai Thảo