Vào cuối thế kỷ XIX, để khai thác Nam Kỳ, người Pháp thấy cần thiết phải mở mang giao thông thuỷ đạo tiến về phía Tây của Nam Bộ. Từ năm 1866, họ đã dùng 2 chiếc xáng vét lại rạch Bến Lức và sông Bảo Định (Mỹ Tho). Đến mùa khô năm 1901, kênh xáng Xà No chính thức được khởi công và tháng 7.1903 thì hoàn thành. Kênh rộng khoảng 60m, sâu từ 2,5 - 9m, và dài khoảng 40km, bắt nguồn từ sóc Xà No (thành phố Cần Thơ) ăn thông với sông Cái Tư (Hậu Giang - Kiên Giang). Sau đó, người Pháp tiếp tục cho đào những con kênh cắt ngang, cứ cách 500m thì đào một kênh nhỏ, 1.000m đào một kênh lớn và đào theo lối “xôm lươn” (nằm lệch nhau).

Trước đó, việc vận chuyển lúa gạo ở Nam bộ chủ yếu bằng đường biển thông qua thương khẩu Rạch Giá. Việc xuất hiện kênh xáng Xà No đã nối liền biển Tây với sông Hậu, ngoài việc giải quyết tiêu thoát nước cho khoảng 40.000ha đất thuộc miền Hậu Giang còn phục vụ cho người dân đến khai hoang, sản xuất và sinh sống. Đồng thời, đây là trục kênh rất quan trọng cho việc hình thành các tụ điểm giao lưu kinh tế, văn hoá xã hội sầm uất và tạo nên huyết mạch giao thương lúa gạo. Theo số liệu năm 1899, mỗi năm, Nam Kỳ xuất cảng được 500.000 tấn lúa gạo, từ khi có kênh xáng Xà No đã tăng lên 1,3 triệu tấn. Riêng Cần Thơ, mỗi năm xuất 116.000 tấn lúa gạo, đứng hạng nhất lúc bấy giờ.

Hiện tại, miền Hậu Giang (bao gồm thành phố Cần Thơ và các tỉnh An Giang, Kiên Giang, Hậu Giang, Sóc Trăng, Bạc Liêu và Cà Mau) với trên 9 triệu người; có nhiều lợi thế, nhiều tiềm năng về kinh tế - xã hội và an ninh quốc phòng. Hàng năm, miền Hậu Giang sản xuất được khoảng 11,25 triệu tấn lúa, chiếm 60% sản lượng lúa của toàn vùng đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL).

Một chiếc ghe chở gạo trên kênh xáng Xà No

Khúc sông Cái Tư, thông với kênh xáng Xà No

Ghe thuyền qua lại trên kênh xáng Xà No

Kênh xáng Xà No là trục giao thương quan trọng ở miền Hậu Giang

Nhà thờ bên kênh xáng Xà No ở thành phố Vị Thanh, tỉnh Hậu Giang

Một góc thành phố Vị Thanh bên dòng kênh xáng Xà No

Thành phố Vị Thanh, tỉnh Hậu Giang rực rỡ về đêm bên dòng kênh xáng Xà No

Tiến sĩ Lê Văn Bảnh, Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL cho biết, nhờ vào điều kiện tự nhiên thích hợp cùng với sự hợp lực của kênh xáng Xà No mà cây lúa ở ĐBSCL đã trở thành cây trồng chủ lực, góp phần bảo đảm an ninh lương thực quốc gia và cung cấp lúa gạo cho thị trường thế giới. Ngoài ra, vai trò của kênh xáng Xà No trong hệ thống thuỷ lợi vùng bán đảo Cà Mau cũng hết sức quan trọng. Hàng loạt cống kiểm soát mặn ven kênh Bạc Liêu - Cà Mau đã được xây dựng, không chỉ là công trình ngăn mặn cho hệ thống Quản Lộ - Phụng Hiệp mà còn hạ thấp mực nước vùng Cái Tư cuối kênh xáng Xà No, Chắc Băng, Cạnh Đền. Từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho hệ thống các con kênh, đặc biệt là kênh xáng Xà No và các kênh dọc phát huy tác dụng dẫn ngọt từ sông Hậu về. Do vậy, vị thế kênh xáng Xà No ngày càng khẳng định được vai trò là “đường thuỷ chiến lược” hay được xem như “con đường lúa gạo” của cả miền Hậu Giang.

Hiện nay, kênh xáng Xà No đã được Trung ương đưa vào danh mục tuyến đường thủy quốc gia thành phố Hồ Chí Minh - Cà Mau, việc giao thương theo đó cũng trở nên nhộn nhịp hơn. Riêng tỉnh Hậu Giang, đặc biệt ở thành phố Vị Thanh, tuyến bờ kè dài 25km được xây dựng với kinh phí 1.200 tỉ đồng còn làm tăng thêm vẻ đẹp cho hai bên bờ kênh, góp phần thúc đẩy phát triển văn hóa - du lịch ở những vùng dòng kênh chảy qua.

Vào cuối năm 2009, tỉnh Hậu Giang đã đăng cai tổ chức Festival Lúa gạo Việt Nam lần thứ nhất nhằm tôn vinh tiềm năng lúa gạo Việt Nam. Nhân dịp này, hội thảo “Kênh xáng Xà No - con đường lúa gạo miền Hậu Giang” đã được tổ chức với sự tham gia của nhiều nhà nghiên cứu lịch sử, nhà khoa học. Qua đó một lần nữa chứng minh thêm về vấn đề “văn minh kênh xáng” độc đáo của vùng đồng bằng sông nước Nam Bộ.

Theo BAVN