Ẩn khuất giữa non ngàn Trường Sơn thâm u, kỳ vĩ, ngôi nhà dài là một biểu tượng văn hoá đặc sắc thể hiện sự đoàn kết keo sơn trong cộng đồng dân tộc Tà Ôi.

Nhà dài là sản phẩm văn hoá được tích hợp do quá trình cộng cư của nhiều gia đình có cùng huyết thống tập hợp lại trong một không gian kiến trúc, sinh hoạt văn hoá chung. 

Quy mô của ngôi nhà tùy thuộc vào số lượng các hộ cũng như khả năng xây dựng của đại gia đình đó. Đứng đầu một ngôi nhà dài là một tộc trưởng, chi trưởng được gọi là "arivel đung".

Kiến trúc của nhà dài Tà Ôi được xây dựng theo mô thức nhà sàn. Nguyên vật liệu chính để làm nhà được lấy từ rừng (gỗ, tre, nứa, mây, tranh, lá cọ…). Toàn bộ ngôi nhà được đặt trên hệ thống cột chịu lực và ngăn cách với mặt đất bởi một hệ thống sàn cao khoảng 1,5m.

Một ngôi nhà dài được chia thành nhiều gian (từ 15-20 gian, gọi là karla). Diện tích mỗi gian khoảng 20m2 (5m x 4m). Hai đầu có hai chái (tà rọp) dạng hình khum tròn. Gian khách ở giữa nhà dài, gọi là moong. Tất cả của cải như chum, trống, thanh la... của cả gia đình đều để ở gian này.

Hai đầu hồi của nhà đều có cầu thang chính bắc lên nhà. Cầu thang chính thường được dùng để đón khách. Ở mỗi hộ có các cầu thang phụ nhỏ bắc vào sườn nhà đi vào từng hộ. Mỗi hộ có một bếp (apoh) riêng. Tại gian khách cũng bố trí một bếp lửa.

Khi nhà dài có khách đến thăm, 4 hộ xung quanh gian khách là những hộ tiếp khách đầu tiên, sau đó các hộ tiếp theo lần lượt mang thức ăn đến mời khách. Những hộ ở gần gian khách có nhiệm vụ thông báo cho các hộ khác để tiếp khách. Khách đến được mời hút thuốc, uống rượu, ăn mía, chuối, lạc.

Gian khách còn là nơi cho khách ngủ lại qua đêm. Người Tà Ôi quy định, một đôi vợ chồng đến thăm làng và nghỉ lại qua đêm thì chỉ có người chồng được nghỉ ở gian khách còn người vợ sẽ được gửi đến một hộ nào đó để nghỉ.

Người Tà Ôi không có nhà rông, nhà gươl… nên tất cả mọi sinh hoạt chung của đại gia đình đều tập trung ở phòng khách của ngôi nhà dài chính. Gian này bao giờ cũng có một cây cột rất to (âr rông mông), nơi để buộc chum rượu lớn vào cho chắc chắn.

Khi một hộ gia đình thành viên có con trai lớn lấy vợ mà chưa có điều kiện nối thêm nhà dài thì đôi vợ chồng đó vẫn ở chung với bố mẹ. Khi có con, vợ chồng trẻ được phép tách khỏi bố mẹ bằng cách xây nối thêm chiều dài của ngôi nhà sau khi xin ý kiến của cả đại gia đình.

Ngày nay, những ngôi nhà dài hàng trăm mét dần không còn. Song nếu có dịp đến một buôn làng nào đó của đồng bào Tà Ôi, bạn sẽ được nghe được những câu chuyện thú vị về nhà dài từ những người già...

K.D (st)