Nhà thờ Lớn - công trình kiến trúc cổ xưa và ít thay
đổi nhất của Hà Nội
Nhà thờ Lớn Hà Nội còn gọi là Nhà thờ Thánh Joseph tọa lạc
tại số 40 phố Nhà Chung. Đây là một trong những công trình kiến trúc phương
Tây đầu tiên được xây tại Hà Nội.
Nhờ cuộc xổ số năm 1884 thu đuợc 10 vạn đồng, Nhà thờ Thánh
Joseph đã được khởi công ngay trong năm đó, trên khu đất vốn là nền tháp và
ngôi chùa Báo Thiên rất nổi tiếng được xây từ thời Lý - Trần đã đổ nát thành
phế tích; và được khánh thành ngày 23.12.1887, một ngày trước dịp Thiên Chúa
giáng sinh. Vào thời đó, ngoài Cột Cờ được xây từ đầu thế kỷ XIX, thì đây là
kiến trúc cao nhất lừng lững gần Hồ Hoàn Kiếm và tạo một không gian tôn giáo
xung quanh một vùng đất vốn là một ngôi chùa Phật giáo nổi tiếng cùng Phủ
Chúa đã hoàn toàn bị triệt hạ khi vị Chúa cuối cùng của nhà Trịnh bị nhà Tây
Sơn tiêu diệt vào cuối thế kỷ XVIII. Trải hơn một thế kỷ, công trình kiến
trúc này dường như không thay đổi, có chăng là sự thay đổi cảnh quan và con
người mà thôi.
Nếu như chùa Trấn Quốc, chùa Một Cột được xem là dấu ấn của
kiến trúc Phật giáo, đậm chất Á Đông thì Nhà thờ Lớn Hà Nội được xem là nhà
thờ mang đậm dấu ấn của kiến trúc và nền văn minh châu Âu. Nhà thờ được xây
theo phong cách kiến trúc Gothique, rất thịnh hành từ thế kỷ XII đến thời
Phục hưng ở châu Âu. Mẫu thiết kế dựa vào Nhà thờ Đức Bà Paris với những mái
vòm uốn cong, rộng, hướng lên bầu trời. Nhà thờ có chiều dài 64,5m, chiều
rộng 20,5m và hai tháp chuông cao 31,5m với những trụ đá to nặng ở bốn góc.
Trên đỉnh là cây thánh giá bằng đá. Phía sảnh trong nhà thờ, có một cửa đi
lớn, hai cửa nhỏ hai bên tháp. Các cửa và toàn bộ cửa sổ đều cuốn nhọn theo
nghệ thuật Gothique, kết hợp với các cửa cuốn nhọn là những bức tranh Thánh
bằng kính màu rất đẹp và hài hòa tạo ra nguồn ánh sáng tự nhiên bên trong
nhà thờ. Ở tòa gian chính có tượng thánh Giuse bằng đất nung cao hơn 2m.
Trung tâm quảng trường phía trước nhà thờ có đài Đức Mẹ bằng kim loại, xung
quanh nhà thờ có đường kiệu, bồn hoa, phía sau là hang đá.
Cũng như rất nhiều nhà thờ khác ở Việt Nam, Nhà thờ Lớn Hà
Nội đã được bản địa hoá: Vật liệu xây dựng chính của nhà thờ là gạch đất
nung, tường trát bằng giấy bổi. Khu vực cung thánh được trang trí những chi
tiết được chạm trổ hoa văn bằng gỗ sơn son thiếp vàng rất tinh xảo mang đậm
nét văn hoá dân gian Việt Nam. Như vậy nột thất nhà thờ được tạo nên bởi sự
kết hợp hài hòa nghệ thuật trang trí phương Đông và phương Tây tạo ra mối
giao hòa thú vị giữa hai nền văn hoá chính quốc và bản địa.
Nhà thờ Lớn là nơi thường xuyên diễn ra các sinh hoạt tín
ngưỡng của các giáo dân Hà Nội và các vùng phụ cận. Vào những ngày lễ trọng,
đặc biệt là trong đêm Thiên Chúa Giáng sinh, đó là nơi hội tụ không chỉ của
giáo dân mà còn của mọi tầng lớp dân cư Hà thành. Không gian tôn nghiêm dưới
bóng những tháp chuông và cảnh quan gần kề Hồ Gươm đã biến nơi đây thành một
địa chỉ du lịch của Thủ đô, nhất là với khách nước ngoài.
Nhà thờ Cửa Bắc- nét hài hòa trong văn hoá Đông -Tây
Nhà thờ có tên chính thức là Giáo đường Nữ vương các thánh tử
đạo do kiến trúc sư Enest Hébrard thiết kế. Được xây dựng khoảng những năm
1925 – 1930 trên một khoảng đất chạy dài theo phố Phan Đình Phùng giao nhau
với phố Nguyễn Biểu, đây cũng là vị trí gần Cửa Bắc của thành Thăng Long xưa
nên thường được gọi tên là Nhà thờ Cửa Bắc.
Không gian nội thất của Nhà thờ Cửa Bắc được cấu trúc và
trang trí hoàn toàn theo kiểu nhà thờ châu Âu thời Phục hưng tiền kỳ. Mặt
bằng nhà thờ chỉ gồm một không gian lớn hình chữ nhật kéo dài với hai hàng
cột song song theo hai phía, được chia tương đối thành một không gian đón
tiếp nhỏ,không gian dành cho các con chiên nghe giảng và kết thúc bởi không
gian long trọng dành cho cha xứ hành lễ. Giữa hai khu vực này có một không
gian chuyển tiếp lớn phía dưới mái vòm, bên phải có một không gian cánh là
nơi thờ các thánh, bên trái là phòng tiếp khách của cha xứ.
Thành công lớn nhất của kiến trúc sư Ernest Hébrard là ông đã
tạo ra một không gian kiến trúc phi đối xứng với một tháp chuông vút cao
phía bên sảnh chính. Điều này làm cho nhà thờ Cửa Bắc có được nét đặc biệt
so với đa phần các công trình Thiên Chúa giáo theo hình thức đăng đối nghiêm
cẩn mà người Pháp đã xây dựng ở Việt Nam. Có người đã cho rằng đây là sáng
tạo đặc biệt của Hébrard nhằm tạo sự phù hợp với cảnh quan khu vực, nhưng
thực chất điều này chỉ là sự khai thác một cách khéo léo nguyên tắc tổ hợp
nhà thờ thời Phục hưng. Chính nhờ vậy mà Nhà thờ Cửa Bắc, ngoài gác chuông
theo hình thức nhấn lệnh còn có một mái vòm ở khu vực trung tâm.
Hệ thống mái ngói được kéo suốt từ gác chuông qua mái vòm tới
các không gian chính và phụ khiến cho ta thấy một cảnh quan quen thuộc như
đã từng bắt gặp ở đâu đó trong những ngôi đình chùa truyền thống ở các làng
quê Việt Nam. Hệ thống cửa sổ, cửa lấy ánh sáng và thông gió đều được xử lý
che nắng và chống mưa hắt, ngoại trừ các cửa trang trí và lấy ánh sáng lớn
được lắp kính cản quang, việc tận dụng tối đa hệ thống cây xanh cũng làm
cảnh quan thêm gần gũi, thân thiện.
Sự kết hợp các yếu tố kiến trúc truyền thống phương Đông với
những hình thức trang trí nhà thờ công giáo truyền thống, cùng sự hài hòa
của thiên nhiên xung quanh đã tạo nên ấn tượng đẹp về một công trình Thiên
chúa giáo. Chính vì vậy mà nhà thờ Cửa Bắc luôn được đánh giá là một trong
những công trình kiến trúc tôn giáo đẹp, độc đáo ở Hà Nội, là nơi đón tiếp
rất nhiều vị lãnh đạo, nguyên thủ quốc gia, đến thăm quan và tham dự Thánh
lễ.
Nhà thờ Hàm Long - một công trình do người Việt thiết
kế
Nhà thờ Hàm Long là công trình do kiến trúc sư người Việt
từng du học ở Pháp thường gọi là Docteur Thân thiết kế, nằm ở 21 phố Hàm
Long, quận Hoàn Kiếm. Công việc xây dựng hoàn thành năm 1934 trên một khu
vực tương đối rộng, nơi giao nhau giữa phố Hàm Long và phố Ngô Thì Nhậm.
Kiến trúc nhà thờ nổi bật bởi tháp chuông nằm ở trung tâm mặt
đứng. Tháp chuông được trang trí bởi những đường bao hình cuốn nhọn kiểu
Gothique, bên trong là các cửa và cửa sổ có cùng hình thức tạo ra một ngọn
tháp khá giản dị mà hài hòa. Mặt chính và mặt bên của các cửa sổ đều theo
hình thức cuốn nhọn và được tổ hợp theo kiểu ghép từng cụm ba cửa trên nền
tường được làm nhám bằng vữa. Nét đặt biệt ở đây là hệ thống cửa lấy sáng có
hình quả trám đặt bên cạnh các motif trang trí hình tròn mang nhiều tính bản
địa. Sau này xung quanh nhà thờ còn được trang trí bởi nhiều tượng Thánh có
nét điêu khắc rất sinh động.
Đáng chú ý là ở đây người ta dùng nhiều chất liệu xây dựng
trong dân gian như: rơm hồ vôi, nứa, giấy bản... để tạo các vòm cuốn, gây
hiệu quả phản âm khi hành lễ mà không cần đến những thiết bị âm thanh hiện
đại. Trên các cột và bàn thờ được trang trí bằng các họa tiết dây.
Mặt dù có quy mô không lớn, trang trí giản dị, nhưng Nhà thờ
Hàm Long lại có nét độc đáo riêng so với đa phần các nhà thờ Thiên chúa giáo
khác ở Hà Nội thời Pháp thuộc.
Nhà thờ Làng Tám - giàu tính trang trí bậc nhất Hà
Nội
Nhà thờ Làng Tám hay nhà thờ Thịnh Liệt cũng do kiến trúc sư
Thân thiết kế. Công trình được xây dựng vào năm 1911 trên một khu đất rộng
rãi, thoáng đãng thuộc địa phận làng Thịnh Liệt, phía trước có một hồ nước
lớn.
Mặt chính Nhà thờ có bố cục đối xứng, phần giữa nổi bật với
một lối vào hình cuốn vòm đột khởi lên tương đương hai tầng, lộ rõ phần bên
trong được trang trí khá cầu kì với những cột mô phỏng thức Corinth đỡ một
Fronton theo kiến trúc Phục hưng, phía trên là những cửa sổ hoa hồng mô
phỏng Gothique. Hai tháp chuông nhô cao với phần dưới có tiết diện hình
vuông, phía trên là hình bát giác được trang trí cầu kì. Mặt đứng còn được
trang trí bởi dãy tượng chúa Jesus và các thánh tông đồ đặt trong các cuốn
vòm.
Các mặt bên và mặt sau được đặc trưng bởi hệ mái ngói hai
lớp, giữa hai lớp mái là các cửa sổ cuốn vòm ghép đôi lồng trong một cuốn
vòm trang trí được đỡ bởi các cột nhằm lấy ánh sáng cho lòng nhà thờ. Các
cửa sổ lớp dưới cũng theo hình thức cuốn vòm, diềm hai lớp mái đều được
trang trí rất cầu kỳ. Kết thúc mặt bên là một Fronton lớn, nhưng trang trí
phía trong và phía trên của Fronton này lại là các hoa văn mang tính bản
địa.
Kiến trúc nhà thờ Làng Tám mang tính chiết trung, đặc trưng
bởi sự hòa trộn các phong cách kiến trúc nhà thờ phương Tây, kết hợp với một
số hoạ tiết mang tính dân tộc, tạo ra một tổng thể nhẹ nhàng, thanh lịch.
Đây cũng là nhà thờ giàu tính trang trí bậc nhất ở Hà Nội.
Ngoài những công trình nhà thờ có qui mô kiến trúc lớn, ở Hà
Nội còn có nhiều nhà thờ nhỏ hơn, nằm rải rác theo các giáo xứ, có thể kể
đến Nhà thờ Phùng Khoang xây dựng năm 1910 với lối kiến trúc tân cổ điển
Pháp, nằm ở xã Trung Văn, huyện Từ Liêm, Hà Nội; Nhà thờ Thái Hà, Nhà thờ
Hàng Bột, Nhà thờ An Thái, Tiểu giáo đường Sainte Marie…. Không chỉ là nơi
diễn ra các nghi lễ tôn giáo, nơi sinh hoạt của cộng đồng Thiên chúa giáo
địa phương, những nhà thờ ở Hà Nội còn tạo điểm nhấn cho không gian đô thị,
mang đến cho Thủ đô nghìn năm văn hiến hình ảnh một thành phố xinh đẹp, yên
bình và hài hòa…
K.D (st)