Sách Địa lý địa phương Tây Ninh (sử dụng trong các trường trung học cơ sở và trung học phổ thông) của nhóm tác giả Nguyễn Ngọc Dũng (chủ biên), Đặng Văn Dân, Tôn Thất Hiệp Dũng, Lê Thị Mỹ Hương, Lê Văn Liêng, Phan Xuân Năng, Mai Xuân Nhàn, do NXB Giáo Dục Việt Nam ấn hành năm 2011.  Trong sách này, ở bài 10 “Cơ cấu dân số, sự phân bố dân cư và dân tộc tỉnh Tây Ninh”, trang 48, mục 3 “Người Chăm” có đoạn viết như sau: “Người Chăm từ miền Trung Trung Bộ tiến dần về phía Nam, đến định cư tại Tây Ninh và quy tụ thành hai xóm: xóm Chăm Đông Tác (thuộc ấp Thái Vĩnh Đông, phường 1, thị xã Tây Ninh); xóm Chăm Tạo Tác (xã Tân Hưng, huyện Tân Biên). Hiện nay, người Chăm có khoảng 2.119 người, theo đạo Hồi thuộc phái Pani ”.

Qua phần nội dung đã trích trên, tôi xin đưa ra ba vấn đề cần trao đổi như sau:

Thứ nhất, cuốn sách được xuất bản vào năm 2011- thời điểm này xã Tân Hưng không thuộc huyện Tân Biên mà là thuộc Tân Châu. Huyện Tân Châu được thành lập theo Quyết định số 48/HĐBT (nay là Chính phủ) ngày 13.5.1989, gồm 8 xã: Tân Đông, Tân Hiệp, Tân Hội, Tân Hưng, Tân Phú, Tân Thạnh, Thạnh Đông, Thạnh Nghĩa và vùng kinh tế mới của huyện Dương Minh Châu. Sau đó, huyện Tân Châu tiếp nhận thêm 2 ấp của xã Thạnh Tân (lúc đó còn thuộc huyện Hoà Thành) và 2 ấp của xã Suối Đá, huyện Dương Minh Châu, đồng thời thành lập 3 xã: Suối Dây, Suối Ngô và Tân Thành tại vùng kinh tế mới.

Năm 1991, thị trấn Tân Châu được thành lập trên cơ sở toàn bộ diện tích tự nhiên và dân số của xã Tân Thạnh; sáp nhập xã Thạnh Nghĩa vào xã Thạnh Đông. Năm 1994, xã Tân Đông tách thành 2 xã Tân Đông và Tân Hà; xã Suối Ngô chia thành 2 xã Suối Ngô và Tân Hoà… Bên cạnh đó, sự phân bố dân cư, dân tộc Chăm không chỉ tập trung ở hai khu vực trên mà còn tập trung khá đông đúc ở nhiều khu vực khác trong tỉnh như ở ấp Tân Trung A, Tân Trung B, xã Tân Phú, ấp Chăm, xã Suối Dây, xã Tân Hội, Thạnh Thọ, ấp Cây Khế, Hội Thanh… Chính vì vậy, nếu nói xã Tân Hưng từ thời điểm sau 1989 cho đến nay là của Tân Biên là hoàn toàn sai và nếu nói người Chăm Tây Ninh sống tập trung vào hai khu vực trên cũng không đúng.

Thứ hai là, về nguồn gốc người Chăm Tây Ninh không phải “từ miền Trung Trung Bộ tiến dần về phía Nam, đến định cư tại Tây Ninh”. Mà họ di cư từ Campuchia về qua hai đợt trên dưới 50 năm của cuối thế kỷ XVII và đầu thế kỷ XVIII. Theo tài liệu “Tìm hiểu nguồn gốc người Chăm An Giang – Cát Lộc” thì: “Trước thế kỷ 17, người Chăm Ninh Thuận, Bình Thuận di cư qua Campuchia. Năm 1699, chúa Nguyễn Phúc Chu cử Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh đem quân sang Campuchia, giúp vua Nặc Ông Thu giải quyết việc anh em họ tranh giành ngôi vị. Xong nhiệm vụ, Nguyễn Hữu Cảnh rút quân về Nam Bộ, một số người Chăm theo về cư trú tại Tây Ninh”.

Và theo sách “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức thì: “Mùa đông năm Quý Dậu (1753) triều đình sai cai đội Thiện Chánh hầu làm Thống suất, Ký lục Nghi Biểu hầu Nguyễn Cư Trinh làm Tham mưu điều khiển tướng sĩ 5 dinh: Bình Khang, Bình Thuận, Trấn Biên, Phiên Trấn và Long Hồ đi kinh lược đất Cao Miên… Tháng 6 mùa hạ năm Giáp Tuất (1754) chia quân Gia Định làm hai đạo, Nghi Biểu hầu đem kỳ binh từ sông Bát Đông tiến phát, quân đến đâu địch thua đến đó, rồi đến Tần Lê Bắc ra sông lớn hội cùng chính binh Tiền Giang của Thiện Chánh hầu ở đồn Lò Yêm. Bốn phủ Xoài Lạp, Tầm Bôn, Cầu Nôm và Nam Vang của Cao Miên đều đầu hàng. Tiếp đó liền sai thuộc tướng Cai đội Chấn Long hầu đến phủ Tầm Phong Tiêm chiêu dụ người Côn Man Thuận Thành (người Chăm số đông ở đất Cao Miên) để gây thanh thế… Mùa xuân năm Ất Hợi (1755) đại binh của Thiện Chánh hầu đã về trước ở đồn Mỹ Tho, rồi lệnh cho người Côn Man đồn trú ở Bình Thanh (Gò Bắp – Tây Ninh), tinh tráng hơn vạn người, khi đến đất Vô Tà Ân liền bị hơn một vạn binh của Cao Miên tập kích… Thiện Chánh hầu vì ao đầm ngăn trở nhất thời khó về cứu viện ngay được, chỉ Nghi Biểu hầu (Nguyễn Cưu Trinh) dẫn 5 đội tuỳ quân đến ứng cứu, quân Cao Miên nghe hơi đã phải rút lui. Nghi Biểu hầu đón hơn 5.000 dân Côn Man cả nam lẫn nữ về trú dưới chân núi Bà Đen (Bà Đinh) ”.

Qua hai tài liệu trên ta thấy người Chăm Tây Ninh không phải chủ yếu là từ Trung Trung bộ vào mà chính là từ Campuchia về. Đợt thứ nhất là do Nguyễn Hữu Cảnh đưa về năm 1699, và đợt thứ hai là do Nguyễn Cư Trinh đưa về năm 1755. Bấy giờ từ Quảng Bình trở vào là thuộc xứ Đàng Trong, dưới sự cai quản của chúa Nguyễn. Thời đó người Chăm ở Campuchia luôn bị hà hiếp, cướp bóc, giết chóc… nên việc đưa họ về xứ Việt là điều hiển nhiên trong chủ trương của chúa Nguyễn. Một phần trong số những người Chăm đó chính là tiền nhân của người Chăm Tây Ninh hiện nay.

Thứ ba là, người Chăm từ Campuchia về thì họ không theo Hồi giáo Bani như sách “Địa lý địa phương tỉnh Tây Ninh” đã ghi, mà họ theo Islam chính thống. Các nhà làm sách cần phân biệt rõ thế nào là Chăm Bani và thế nào là Chăm Islam, không thể nói một cách mù mờ như thế được.

Người Chăm Islam theo Hồi giáo chính thống, còn gọi là Chăm theo Hồi giáo mới- để phân biệt với người Chăm Bani theo Hồi giáo cũ ở Ninh Thuận, Bình Thuận. Nhóm người Chăm này chủ yếu sống ở An Giang, Tây Ninh và thành phố Hồ Chí Minh. Họ vốn là những người Chăm di cư từ Việt Nam sang Campuchia, rồi do những nguyên nhân khách quan mà quay về sinh sống ở khu vực Nam bộ. Người Chăm Hồi giáo ở Việt Nam, đặc biệt là những người Chăm Hồi giáo ở Nam bộ tuân thủ khá chặt chẽ những giáo lý, giáo luật của Hồi giáo chính thống.

Khác hoàn toàn với người Chăm Islam ở Nam bộ, người Chăm Bani ở Ninh Thuận và Bình Thuận tin vào Allah như một đấng tối cao nhưng với họ, đó không phải là vị thánh thần duy nhất. Họ vẫn tôn thờ các vị thần khác trong tín ngưỡng truyền thống như thần mưa, thần núi, thần biển... Người Chăm Bani cầu nguyện 3 lần/ngày; không nhịn ăn ban ngày vào tháng Ramưwan mà chỉ có giáo sĩ nhịn ăn ba ngày đầu tháng mà thôi. Và họ cũng không hành hương tới thánh địa La Mecque như người Chăm Islam chính thống. 

Từ những vấn đề đã nêu, cho thấy các tác giả của sách “Địa lý địa phương tỉnh Tây Ninh” đã đưa ra những vấn đề thiếu chính xác xung quanh việc phân bố dân cư dân tộc Chăm Tây Ninh. Cần nói thêm rằng đây là tài liệu giảng dạy chính quy trong các trường THCS và THPT thuộc địa bàn tỉnh Tây Ninh, nên thiết nghĩ cần có sự đính chính về những sai sót nói trên.

ĐÀO THÁI SƠN