Ngoài các tín ngưỡng thờ trong đình, miếu dân gian theo truyền thống xa xưa, thì người Tây Ninh ở các huyện, thành phía Bắc tỉnh còn có một loại hình tín ngưỡng riêng, không nơi nào có, đấy là tín ngưỡng thờ “Quan lớn Trà Vong”. Vào năm 2019, Bộ VH-TT&DL có quyết định công nhận lễ hội thờ Quan lớn Trà Vong là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Do vậy mà, kỳ lễ hội vào ngày 15-16 tháng 3 (âm lịch) năm 2020 đã có một lễ hội tưng bừng ở khu lăng mộ và nhà tưởng niệm ngài, tại ấp 3, xã Trà Vong, huyện Tân Biên.

Từ năm 1997, khi nhân dân địa phương kết hợp với các nhà tài trợ ở thị xã Hoà Thành trùng tu ngôi mộ, thì các mùa lễ hội rằm tháng 3 đều rất đông người ở các nơi về tham dự. Vậy nhưng, đã năm nào có đông như thế này chưa? Ban tổ chức làm hàng trăm mét vuông nhà rạp phục vụ du khách về dâng cúng. Có cả các gian hàng hội chợ phục vụ nhu cầu ẩm thực và mua sắm hàng hoá; một sân khấu nhỏ dành cho thanh thiếu niên biểu diễn và chơi các trò chơi có thưởng…

Đấy là chưa kể từ bên ngoài, nhiều con đường mới được tu sửa để du khách thuận lợi đến viếng. Trong không khí tưng bừng ấy, lễ hội Quan lớn Trà Vong lần đầu tiên tổ chức ở quy mô cấp huyện diễn ra long trọng, trước sự chứng kiến của lãnh đạo huyện và hàng ngàn người đến từ mọi địa phương trong tỉnh.

Ngôi mộ của ngài vẫn nằm kia! Bên bờ Nam suối Trà Vong. Qua một cây cầu sắt, sang bờ Bắc là nhà tưởng niệm, nơi diễn ra các nghi thức long trọng theo dân gian truyền thống. Mộ cũ chỉ là một mô đất đắp dưới bóng 2 gốc trâm già.

Bên trong có một bộ khung nhôm, kính tạo hình khối hộp để bảo tồn nguyên vẹn nấm mộ cùng gò mối từ lâu mọc trùm lên. Hai cây trâm đã chết từ lâu, nhưng cây gần mộ vẫn được giữ lại nguyên thân, gốc. Nơi đây từng lưu truyền chuyện lạ lùng về cây trâm không thể đốn ngã này.

Là chuyện có kẻ phá rừng, định đốn cây bằng rìu thì hoặc là rìu mẻ, hoặc dính chặt vào gốc cây không thể lấy rìu ra nữa. Lại cũng có người có ý tốt, sợ cây gần mộ quá sẽ làm hư hại mộ. Họ bèn đến xin cưa. Lạ thay, cưa lần nào cũng bị gãy lưỡi. Sau 3 lần thay lưỡi cưa thì họ đành bỏ cuộc.

Lễ tế tại nhà tưởng niệm. Ảnh chụp tháng 4.2020

Người đến hội đông. Ai cũng biết ngôi mộ cùng những truyền thuyết linh thiêng xưa, nay được truyền tụng. Vậy nhưng không mấy người biết được rằng cánh đồng Trà Vong này cũng chính là nơi từng có đồn trại, hoặc thành luỹ do ông và nghĩa quân xây dựng ngay từ buổi ban đầu.

Các cụ cao tuổi ở ấp 3, xã Trà Vong đều khẳng định nơi này từng có một ngôi thành cổ bằng đất đắp. Qua 2 cuộc kháng chiến, phần lớn bờ thành đã phá huỷ. Phần còn lại cũng bị san ủi hết để trở thành rẫy mì, ruộng mía của ngày nay.

Sách Tây Ninh xưa của Huỳnh Minh (1973) ghi chép lại, là: “Ông Huỳnh Công Giản chiếm cứ một cánh đồng rộng gọi là đồng Trà Vông thuộc xã Thái Bình. Bờ thành Trà Vông vô cùng kiên cố…”. Cụ thể hơn nữa, trong cuốn “Quan lớn Trà Vong Huỳnh Công Giản” do UBND xã Trà Vong xuất bản năm 2011 có sự rõ ràng hơn.

Đó là: “Lăng mộ Quan lớn Trà Vong… nằm tại Bến Long- suối Trà Vong thuộc ấp 3 xã Trà Vong, huyện Tân Biên… Mộ nằm trên một gò đất cao ráo xa cách khu dân cư, được che mát quanh năm dưới tán cây cổ thụ. Ngôi mộ ông cách bờ thành cũ khoảng 2km về hướng Bắc. Mặt lăng mộ đối diện với suối Trà Vong…”.

Như vậy là bờ thành Trà Vong nay nằm ở khu có tên là Trà Hiệp, xã Trà Vong. Trong ký ức của nhân dân, ngôi thành này có quy mô và sự bố trí, sắp đặt vững chắc. Đấy là: “Thành Trà Vong xây dựng bốn mặt bề thế uy nghi, có những dãy hào sâu xung quanh thành nước xanh biêng biếc…”; rồi các vị chỉ huy đã “chỉ huy lính vào rừng, đẵn gỗ, cây làm bờ thành; tre lồ ô làm chông…, lấy dầu sơn rái về dự trữ trong lu…” (Sđd, 2011).

Tuy vậy, trong bản “Tiểu sử Đức Quan lớn Trà Vong Tây Ninh” của Ban Cúng tế miếu Thái Vĩnh Đông, lập vào mùa xuân Quý Sửu (1973) lại không nhắc gì đến ngôi thành này. Đây cũng là văn bản xác định “Quan lớn Trà Vong” chỉ có 2 anh em Huỳnh Công Giản và Huỳnh Công Nghệ.

Các ông xuất thân từ “một gia đình nông nghiệp” ở làng Nhật Tảo Tân An (nay là tỉnh Long An), đến Tây Ninh quy dân lập ấp vào năm 1749 và “thành lập được 3 ấp là Tân Lập, Tân Hội và Tân Hiệp”.

Về vị trí, tài liệu trên viết rằng: “ông Huỳnh Công Nghệ chiếm vùng Sóc Om (thuộc Hảo Đước ngày nay)”; còn Ngài (Quan lớn Trà Vong) thì “xây đồn đắp luỹ ngăn chặn khắp nơi, nhiều trận ác chiến thường xảy ra, nhưng lần nào ngài cũng chiến thắng vẻ vang, tạo được niềm tin vững mạnh cho toàn dân trong vùng”.

Như vậy thì, chuyện xây đồn, đắp luỹ phòng thủ ở nơi này nơi kia là có thật. Tuy vậy, có thành Trà Vong với quy mô được ghi trong đoạn trích đã dẫn ở trên hay không, thì cần hoài nghi. Viết có cơ sở hiện thực nhất, chính là trong cuốn “30 năm đấu tranh cách mạng của Đảng bộ và nhân dân huyện Tân Biên anh hùng (1945-1975)” do Huyện uỷ Tân Biên in năm 1997.

Đấy là: “ngày nay ở ấp 3 Trà Hiệp, Trà Vong còn lại vết tích của doanh trại Huỳnh Công Giản, nhân dân thường gọi là “Đấu đong quân” (đơn vị đo lường quân số binh sĩ được cấp cùng cờ lệnh của vua cho các lãnh binh được sai trấn nhậm ở một nơi nào đấy)”.

Đối chiếu với bản đồ Tây Ninh hiện nay, với các địa danh đã được ghi liên quan đến vùng đất mà anh em “Quan lớn Trà Vong” khai phá và bảo vệ, thì Sóc Om, Bến Thứ, nơi Huỳnh Công Nghệ chiếm giữ hiện ở ấp Xóm Tháp, xã Tân Phong, cách Trà Vong khoảng 15km về phía Tây.

Vậy có phải đấy là đồn phía Tây của vùng đất các ông và lưu dân đã khai phá, bảo vệ. Chính khu mộ Quan lớn Trà Vong là đồn luỹ phía Đông bởi từng có tấm bia đá khắc chữ Hán, phiên âm ra là: “Thọ đại hiệp, Chánh đông binh chi cơ”.

Vùng đất ở giữa hai tiền đồn này, nay là các xã Tân Phong, Mỏ Công và Trà Vong của huyện Tân Biên. Đáng chú ý là thành Trà Vong, theo các tài liệu đã trích thì rất gần với ngã ba suối Vàng đổ vào rạch Tây Ninh. Từ đây, cũng chỉ cách khoảng 5km nữa là tới chân núi Bà, nơi ngày nay có ngôi đền thờ Quan lớn Trà Vong ở xã Thạnh Tân. Đây cũng chính là vùng còn lưu giữ nhiều huyền thoại về Quan lớn Trà Vong Huỳnh Công Giản.

Điều đáng lưu ý nữa là trong cuốn Tây Ninh Đất và Người (tái bản Nxb Thanh niên, 2021) có bài Thành phủ Tây Ninh của Võ Nguyên Phong, ông cho rằng có một địa danh là “Thủ sở đạo Thuận Thành”, chính là một đồn binh của triều Nguyễn có khoảng năm 1806.

Vậy, có một khả năng là triều Nguyễn về sau từng sử dụng lại các đồn luỹ từ thời Quan lớn Trà Vong vài chục năm về trước (thất thủ năm 1782). Nếu vậy thì lịch sử đã được tiếp nối tại đây. Nhưng sự tiếp nối quan trọng và oanh liệt nhất diễn ra vào năm 1948, tức là 99 năm sau ngày anh em Quan lớn Trà Vong đến khai phá đất Tây Ninh, thì vùng đất này đã được Tỉnh uỷ Tây Ninh chọn làm Căn cứ Trà Vong.

Trần Vũ

(còn tiếp)