Tại Việt Nam, quá trình nhận thức của Đảng về xây dựng Nhà nước pháp quyền Xã hội chủ nghĩa Việt Nam từ bản Hiến pháp đầu tiên năm 1946 (sau khi Cách mạng tháng Tám thành công) đến Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII là một quá trình dài hơn 70 năm. Suốt quá trình lập nước đến nay, Đảng vận dụng sáng tạo quan điểm của Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Nhà nước vào điều kiện cụ thể của Việt Nam.

Năm 1922, trong “Việt Nam yêu cầu ca” (được diễn ca trên cơ sở bản “Yêu sách của nhân dân An Nam” gửi đến Hội nghị quốc tế vì hoà bình họp ở Vécxây (Versailles) năm 1919”) gồm tám điểm, Nguyễn Ái Quốc viết: “... Bảy xin hiến pháp ban hành/ Trăm điều phải có thần linh pháp quyền”. Tư tưởng về “thần linh pháp quyền” của Chủ tịch Hồ Chí Minh được hiểu như nội dung có tính chất khởi đầu cho quan điểm về một nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. Tư tưởng đó được Hồ Chí Minh phát triển trên cơ sở chỉ đạo cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.

Trên thực tế, sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Người đã lãnh đạo nhân dân xây dựng Nhà nước Dân chủ Nhân dân, Người chủ trương tổng tuyển cử, bầu ra Quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, trực tiếp chỉ đạo xây dựng và ban hành Hiến pháp năm 1946 thể hiện tư tưởng xây dựng một chính quyền “mạnh mẽ và sáng suốt của nhân dân” (Quốc hội Nước Việt Nam dân chủ cộng hoà, 1946).

Đại hội lần thứ VI (1986), Đảng khởi xướng đường lối đổi mới và đã đặt ra những cơ sở quan trọng cho việc đổi mới tư duy, quan điểm về xây dựng nhà nước trong các điều kiện tiến hành cải cách kinh tế. Mặc dù ở giai đoạn đầu của thời kỳ đổi mới, khái niệm “nhà nước pháp quyền” chưa được đề cập trong các văn kiện chính thức của Đảng, nhưng những tư tưởng, nội dung của Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay chịu sự chi phối bởi những kết quả cụ thể của công cuộc đổi mới đất nước trong giai đoạn này.

Bản “Yêu sách của nhân dân An Nam”.

Việt Nam yêu cầu ca.

Nhận thức về Nhà nước pháp quyền đã thể hiện một bước phát triển mới tại Đại hội VII (1991) của Đảng. Trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (1991) có nêu một số nguyên tắc để xây dựng nhà nước.

Cụ thể, Nhà nước định ra các đạo luật nhằm xác định các quyền công dân, quyền con người, quyền đi đôi với nghĩa vụ và trách nhiệm. Nhà nước phải có đủ quyền lực, đủ khả năng định ra luật pháp và tổ chức, quản lý mọi mặt đời sống xã hội bằng pháp luật.

Trên cơ sở kết quả nghiên cứu về lý luận và đánh giá thực tiễn sâu sắc, năm 1994, Đảng chính thức sử dụng khái niệm “Nhà nước pháp quyền” và khẳng định chủ trương xây dựng Nhà nước ta thành Nhà nước pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân.

Chủ trương đó đánh dấu sự đổi mới mang tính đột phá trong tư duy, nhận thức của xã hội ta về mô hình tổ chức, hoạt động của nhà nước theo nguyên tắc pháp quyền, khắc phục quan niệm đơn giản khi đồng nhất nhà nước pháp quyền với nhà nước tư sản. Dấu mốc này đặt cơ sở lý luận cho việc triển khai các chủ trương, giải pháp tiếp tục đổi mới, hoàn thiện bộ máy nhà nước trong những giai đoạn phát triển tiếp theo.

Ngày 23.1.1995, Hội nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá VII thông qua Nghị quyết số 08 - NQ/HNTW về tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước Cộng hoà XHCN Việt Nam. Nghị quyết 08 nêu năm quan điểm xây dựng Nhà nước, trong đó có quan điểm về Nhà nước pháp quyền, gắn với yêu cầu tăng cường pháp chế XHCN.

Tại quan điểm thứ tư: “Tăng cường pháp chế XHCN; xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam quản lý xã hội bằng pháp luật, đồng thời coi trọng giáo dục, nâng cao đạo đức XHCN. Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, theo pháp luật. Đó là cơ sở chủ yếu điều chỉnh các quan hệ cơ bản trong xã hội. Đồng thời coi trọng giáo dục nâng cao đạo đức XHCN, kết hợp biện pháp hành chính với giáo dục tư tưởng, nâng cao dân trí. Cán bộ viên chức nhà nước phải nêu gương đạo đức".

Đại hội IX của Đảng (năm 2001) đánh dấu bước phát triển mới, toàn diện hơn trong quan điểm về xây dựng Nhà nước pháp quyền của Đảng. Văn kiện Đại hội IX khẳng định “Nhà nước ta là công cụ chủ yếu để thực hiện quyền làm chủ của nhân dân, là Nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân.

Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật. Mọi cơ quan, tổ chức, cán bộ, công chức, mọi công dân có nghĩa vụ chấp hành Hiến pháp và pháp luật”. Như vậy, đến Đại hội IX, nhận thức về Nhà nước pháp quyền của Đảng phát triển lên một tầm cao mới có tính đột phá về tư duy lý luận, phù hợp với thực tiễn đất nước.

Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X (2006), Đảng tiếp tục khẳng định: “Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền XHCN. Cần xây dựng cơ chế vận hành của Nhà nước, bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp”.

Tại thời điểm này, Đảng đánh giá, một trong những bài học lớn qua 20 năm đổi mới là “Xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân là yêu cầu bức thiết của xã hội”.

Đại hội X đã đề ra các nhiệm vụ, giải pháp để xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN là hoàn thiện hệ thống pháp luật, đổi mới tổ chức, hoạt động của Quốc hội, cải cách hành chính, cải cách tư pháp, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng.

Đến đại hội thứ XI (2011), trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ (được bổ sung, phát triển năm 2011) Đảng xác định Nhà nước pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân là một trong tám đặc trưng của xã hội XHCN. Có thể thấy, mô hình Đảng lựa chọn vừa hội tụ đầy đủ các giá trị chung của nhân loại, vừa khẳng những giá trị đặc thù do điều kiện chính trị - kinh tế - xã hội của đất nước ta quy định.  Hiến pháp năm 2013 minh định: “Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân”.

Trong báo cáo Chính trị Đại hội XII của Đảng đã dành riêng mục XIV “Xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN” với nội dung: Xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN phải  đồng bộ cả lập pháp, hành pháp, tư pháp và được tiến hành đồng bộ với đổi mới hệ thống chính trị theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả; gắn với đổi mới kinh tế, văn hoá, xã hội. Hoàn thiện thể chế, chức năng, nhiệm vụ, phương thức và cơ chế vận hành, nâng cao hiệu lực, hiệu quả của Nhà nước pháp quyền XHCN. Đẩy mạnh hoàn thiện và nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước".

Trong báo cáo Chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá XII tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã dành riêng mục XIII “Xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam” với nội dung: Tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân do Đảng lãnh đạo, đây là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị.

Xác định rõ hơn vai trò, vị trí, chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp trên cơ sở các nguyên tắc pháp quyền, bảo đảm quyền lực là thống nhất; xây dựng hệ thống pháp luật đầy đủ, kịp thời, đồng bộ, thống nhất, khả thi, công khai, minh bạch, ổn định.

Tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội, bảo đảm Quốc hội thực sự là cơ quan đại biểu cao nhất của nhân dân, cơ quan quyền lực Nhà nước cao nhất; xây dựng nền hành chính nhà nước phục vụ nhân dân, dân chủ, pháp quyền, chuyên nghiệp, hiện đại, trong sạch, vững mạnh, công khai, minh bạch.

Như vậy, có thể thấy, Đại hội XIII của Đảng kế thừa và tiếp tục phát triển quan điểm về xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam XHCN từ các kỳ đại hội trước với đặc trưng vốn có gắn với điều kiện cụ thể Việt Nam.

Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam là một nhà nước vừa phải thể hiện được các giá trị phổ biến của nhà nước pháp quyền, vừa khẳng định bản sắc, đặc thù của riêng mình. Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam là nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân. Quyền lực nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam là thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp.

Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, Hiến pháp và các đạo luật giữ vị trí tối thượng trong điều chỉnh các quan hệ thuộc tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam tôn trọng và bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam được tổ chức và hoạt động dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Việt Đông

(Còn tiếp)