Bán hàng đa cấp hay kinh doanh theo mạng (multi level marketting) là một ngành nghề có từ giữa thế kỷ 19, xuất phát từ Mỹ. Đây là một hình thức phân phối hàng hoá không qua các đại lý. Về nguyên lý, bán hàng đa cấp là một hình thức phân phối tiên tiến. Thông qua mạng lưới đa cấp, nhà sản xuất đưa hàng hoá đến người tiêu dùng không qua trung gian. Người bán hàng đa cấp bỏ ra chi phí quảng cáo, tiếp thị và được nhà sản xuất chia sẻ lại lợi nhuận.

Theo ước tính của Bộ Thương mại, tại Việt Nam hiện có khoảng 20 doanh nghiệp hoạt động theo phương thức bán hàng đa cấp.

Hệ thống bán hàng đa cấp là hệ thống tam cấp, kết cấu năm tầng khá rắc rối. Tôi chỉ cần bỏ ra một số tiền từ 1,7- 3,2 triệu đồng để mua một sản phẩm thì sẽ trở thành nhân viên bán hàng. Nếu tôi mời thêm được ba người bạn mua hàng thì trở thành đại lý một sao và được hưởng 25% giá trị hàng hoá mà công ty bán ra cho ba người bạn mới của tôi. Một trong ba người bạn của tôi mời ba người khác mua hàng, bạn tôi sẽ lên một sao và tôi lên hai sao, khi đó tôi sẽ được hưởng 30% hoa hồng của giá trị hàng hoá bán ra. Cứ thế, cấp dưới lên sao thì đại lý cũng lên sao, cấp dưới bán hàng có hoa hồng thì cấp trên cũng được.

Ở Tây Ninh, hiện nay hệ thống bán hàng đa cấp đã và đang diễn ra tại Thị xã và Gò Dầu, những lớp học được mở nhằm thu hút thêm nhân viên bán hàng và mở rộng thị trường. Theo chân ông anh họ, tôi đã dự hai lớp học vào buổi tối tại Thị xã. Cả hai lần gặp trên, tôi đều nhận ra bản chất của các hệ thống này: Sử dụng các thông tin mơ hồ nhằm làm cho người mua tin vào tính ưu việt của hệ thống - Đánh vào tâm lý ham lời nhanh vốn có của người kinh doanh.

Chiêu thức 1: Để che đậy cho câu hỏi tại sao có lãi suất cao, họ sử dụng 2 lập luận chính: không cần mặt bằng để kinh doanh và không tốn các chi phí cho quảng cáo. (Hai đặc điểm này cũng nằm trong nhiều đặc điểm của ngành thương mại điện tử (e-commerce), nhưng cũng đâu làm lãi suất cao ngất ngưỡng như hệ thống bán hàng này). 

Chiêu thức 2: Các mặt hàng được bán trong hệ thống bán hàng đa cấp là các mặt hàng rất xa lạ trên thị trường Việt Nam. Mục đích việc chọn các mặt hàng này là người mua không có cơ hội để đối chiếu giá sản phẩm nhằm tìm ra giá trị thật của nó việc xác định mắc rẻ, thật giả càng khó. Nếu là các mặt hàng dính dáng đến sức khoẻ thì càng tốt, vì khi bệnh thì người ta chẳng tiếc tiền. Các mặt hàng mỹ phẩm cũng tốt vì đánh trúng “yếu huyệt” của phụ nữ. 

Chiêu thức 3: Xin kể: Khi đối chất trong hai lần gặp gỡ trên, tôi đều hỏi “Nếu sau khi sử dụng, mặt hàng không an toàn hay nguy hiểm, thì cần gặp ai để hỏi về trách nhiệm”. Cả hai lần, câu trả lời mà tôi đều nhận được đều là địa chỉ các trang web mà chủ của nó ở tuốt trời Tây.

Ở Việt Nam, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 110/2005/ND ngày 24 tháng 8 năm 2005 về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp. Đây là một hình thức kinh doanh tiến bộ được nhiều nước tiên tiến trên thế giới áp dụng. Tuy nhiên cũng không ít công ty đã làm sai quy định của pháp luật, gây tai tiếng cho ngành nghề này. Vì vậy bạn cần phải có những kiến thức chuyên môn để phân biệt công ty chân chính và công ty lừa đảo.

Bạn cũng cần phân biệt là Nhà nước cho phép bán hàng đa cấp nhưng cấm bán hàng đa cấp bất chính. Theo Điều 48 Luật Cạnh tranh, bán hàng đa cấp bất chính được quy định như sau: Cấm doanh nghiệp thực hiện các hành vi sau đây nhằm thu lợi bất chính từ việc tuyển dụng người tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp:

1. Yêu cầu người muốn tham gia phải đặt cọc, phải mua một số lượng hàng hoá ban đầu hoặc phải trả một khoản tiền để được quyền tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp;

2. Không cam kết mua lại với mức giá ít nhất là 90% giá hàng hoá đã bán cho người tham gia để bán lại;

3. Cho người tham gia nhận tiền hoa hồng, tiền thưởng, lợi ích kinh tế khác chủ yếu từ việc dụ dỗ người khác tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp;

4. Cung cấp thông tin gian dối về lợi ích của việc tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp, thông tin sai lệch về tính chất, công dụng của hàng hoá để dụ dỗ người khác tham gia.

Theo Điều 7 của Nghị định 110 về quy định những hành vi bị cấm của doanh nghiệp bán hàng đa cấp, cấm doanh nghiệp bán hàng đa cấp thực hiện những hành vi sau đây:

1. Yêu cầu người muốn tham gia phải đặt cọc để được quyền tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp.

2. Yêu cầu người muốn tham gia phải mua một số lượng hàng hoá ban đầu để được quyền tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp.

Ở Tây Ninh, đây là một lĩnh vực còn khá mới mẻ. Tuy nhiên nếu nắm vững bản chất của hoạt động bán hàng đa cấp sẽ không khó khăn để có thể nhận biết các dấu hiệu của bán hàng đa cấp bất chính và trên cơ sở đó có thể đề ra chính sách quản lý thích hợp. Nghị định 110 của Chính phủ và các văn bản pháp quy có liên quan về hoạt động bán hàng đa cấp đã góp phần tạo ra một hành lang pháp lý chặt chẽ để loại trừ hoạt động bán hàng đa cấp bất chính, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp bán hàng đa cấp hợp pháp hoạt động. Sau khi các quy định cụ thể của pháp luật đã được ban hành, hy vọng rằng hoạt động bán hàng đa cấp ở Việt Nam trong thời gian tới sẽ đi vào “khuôn phép”, một mặt bảo đảm quyền kinh doanh chính đáng của các doanh nghiệp, mặt khác cũng bảo vệ được quyền lợi chính đáng của người tiêu dùng.

Tuấn Thu