Ðoàn Vệ quốc quân một lòng ra đi (Ảnh tư liệu: P.TK)

75 năm trước, vào những ngày thu năm Ất Dậu-1945, cả dân tộc ta đoàn kết, tập hợp dưới bóng cờ Mặt trận Việt Minh, với sự lãnh đạo của Ðảng Cộng sản Việt Nam, đã vùng lên tổng khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân, xoá bỏ ách đô hộ trăm năm của ngoại bang thực dân, phát-xít xâm lược; đồng thời chấm dứt chế độ phong kiến lạc hậu ngàn năm đè nặng lên đời sống xã hội nước ta.

Từ phát súng lệnh Tổng khởi nghĩa ngày 19.8 tại Hà Nội, ngày 25.8.1945, nhân dân Tây Ninh cùng các tỉnh, thành Nam bộ nhất tề nổi dậy giành chính quyền, góp phần cùng cả nước làm cuộc Cách mạng tháng Tám (CMT8) thành công vang dội trong lịch sử dân tộc.

Lần giở trong sử sách tỉnh nhà, những dấu ấn như vẫn hiển hiện trước mắt là các địa danh Quán Cơm, Hãng đường Thanh Ðiền, là các sự kiện lực lượng cách mạng chiếm Toà Bố (tức dinh Tỉnh trưởng, nay là trụ sở Hội đồng nhân dân - Uỷ ban nhân dân tỉnh), đội tự vệ đi bắt Tây nhảy dù xuống Ninh Ðiền…

Ðể giúp bạn đọc- nhất là các bạn đọc trẻ cảm nhận rõ ràng, sâu sắc hơn về các dấu ấn này, người viết bài cố gắng tìm hiểu thêm những tư liệu liên quan từ những người từng sống trong thời điểm lịch sử năm xưa, cũng như từ những bản ghi chép, ghi âm lời kể thời sinh tiền của các nhân chứng lịch sử như sau:

Tìm hiểu về những ngày chuẩn bị khởi nghĩa ở một vị trí tập kết quần chúng là Hãng đường Thanh Ðiền, người viết may mắn được gặp một cụ bà nay đã 93 tuổi, tinh thần vẫn còn rất minh mẫn, dù sức khoẻ đã giảm sút nhiều.

Ðó là cụ bà Ðỗ Thị Màu, sinh năm 1927, người dân Thanh Ðiền, từng là công nhân Hãng đường, nay cụ đang cư ngụ tại phường Hiệp Tân, thị xã Hoà Thành. Tiếp chúng tôi, “cô gái 18 tuổi từ 75 năm trước” cho biết: - Thời ấy, cuộc sống người dân Thanh Ðiền, nông dân cũng như công nhân, đói rách, cực khổ vô cùng. May là chưa đến nỗi chết đói như đồng bào ngoài Bắc, nhưng cơm không đủ ăn, mặc chỉ có vải bao bố.

Vậy mà khi có phong trào Việt Minh nổi lên, người dân vui lắm, già cũng như trẻ hăng hái đi học chữ, học võ ngày, đêm do mấy ông Việt Minh, mấy anh Thanh niên tiền phong dạy. Ðặc biệt là Việt Minh vận động tổ chức được cả lực lượng bí mật trong nhà máy đường.

Tôi còn nhớ ngày có tin quân Nhật đảo chính Pháp ở ngoài thị xã, chủ nhà máy đường là Măng-xoa cuống cuồng lo sợ, đã ra lệnh cho mấy nhân viên người Việt thân tín tìm cách đưa ông ta đi trốn. Tối hôm đó, một nhân viên tên là Ba Mốc chèo xuồng đưa Măng-xoa đi ra Bến Sỏi để tìm đường qua Miên. Khi xuồng vừa rời bến thì trong nhà máy nghe nổ một cái “ầm”, người ta mới biết trước khi đi trốn, Măng-xoa đã ra lệnh cho tay chân đặt mìn trong ống khói nhà máy đường để huỷ bỏ máy móc.

Sau ngày hất cẳng Pháp, quân Nhật kéo đến Thanh Ðiền, đóng quân theo xóm từ Bàu Rào ra Bàu Ðưng, chúng vẫn để cho Hãng đường hoạt động, nên mấy anh công nhân cơ khí nhà máy vẫn sửa chữa được máy móc bị mìn nổ làm hư hỏng và nhân công chăm sóc, đốn mía vẫn đi làm bình thường.

Cho đến khi quân Nhật rút về thành Xăng-đá ngoài thị xã, sau khi phát xít Nhật đầu hàng quân Ðồng Minh, Hãng đường trở thành địa điểm tập kết lực lượng quần chúng cách mạng từ vùng các xã Ngũ Long, Bến Cầu đi đường thuỷ đến kéo ra thị xã Tây Ninh biểu tình giành chính quyền.

Về địa danh lịch sử Quán Cơm và sự kiện mít-tinh giành chính quyền, vào năm 2000, người viết bài này may mắn được tiếp xúc một vị cán bộ tiền khởi nghĩa nay đã quá cố, nhưng tư liệu do cụ cung cấp vẫn còn được giữ kỹ.

Ðó là cụ Lâm Phước Tôn, thường gọi là Hai Tôn, nguyên Chủ nhiệm Liên hiệp Hợp tác xã tỉnh, người đã từng dẫn đầu đoàn biểu tình từ Chà Là - Trường Hoà đi dự cuộc mít-tinh ủng hộ Việt Minh tại sân vận động tỉnh rồi bảo vệ Ban lãnh đạo khởi nghĩa chiếm lĩnh dinh Tỉnh trưởng Tây Ninh ngày và đêm 25.8.1945.

Cụ Hai Tôn cho biết, năm ấy, ông làm việc ở đồn điền cao su Memot (Campuchia), nhưng thường hay về Tây Ninh, lên xuống Chà Là, Bình Linh vì đã quen biết và cưới vợ là một cô công nhân cạo mủ thuộc sở cao su Cầu Khởi tên là Phạm Thị Nghĩa.

Trong một lần đi xe đò về quê vợ, ông Hai Tôn quen biết ông Trần Văn Ðẩu, thường gọi là Tư Ðẩu và được ông vận động tham gia phong trào Việt Minh để đánh Tây, cứu nước. Ðể tiện bề hoạt động, ông Tư Ðẩu đưa Hai Tôn đến trú ngụ tại một cơ sở cách mạng ở ven thị xã Tây Ninh là quán cơm của vợ chồng ông Hai Khoảnh. Ðây là địa điểm đã đi vào lịch sử cách mạng của Tây Ninh với địa danh “Quán Cơm”.

Quán Cơm nằm bên đường từ tỉnh lỵ Tây Ninh đi lên biên giới qua khẩu Xa Mát, nhưng chưa ra khỏi tỉnh lỵ, ở vào khoảng từ ngã tư Bình Minh lên Cầy Xiêng bây giờ. Thường xuyên ở Quán Cơm chỉ có vài ba người là Hai Tôn, Bảy Mì, Bảy Của… làm như là những người giúp việc trong quán. Còn các ông lãnh đạo mà sau này ông Hai Tôn mới biết là đảng viên thì ở chỗ khác, hoặc ở nhà riêng, thỉnh thoảng mới họp mặt, liên lạc với nhau trong chốc lát như những khách vãng lai ghé vào quán ăn cơm.

Khi ông Hai Tôn đến Quán Cơm, vào khoảng tháng 6 năm 1945 thì tỉnh ta đã thành lập Mặt trận Việt Minh, có nòng cốt là các đảng viên cộng sản, nhưng trong tỉnh chưa có tổ chức Ðảng, chỉ có các nhóm đảng viên lẻ ở nhiều nơi.

Chẳng hạn như ở Bàu Ðồn, Truông Mít có một đội nghĩa quân của tỉnh Gia Ðịnh độ một trăm người do các ông Võ Công Bỉnh và Lê Bình Ðẳng chỉ huy về trú ẩn trong các khu rừng rậm, được nhân dân bí mật tiếp tế, giúp đỡ. Nghĩa quân trụ lại đây độ một tháng thì bị giặc Pháp truy lùng ráo riết phải chuyển sang vùng Ðôn Thuận, Lộc Hưng, rồi rút xuống Ðồng Tháp Mười ở miền Tây Nam bộ.

Các cánh khác thì có ông Huỳnh Văn Thanh, người quản lý Báo Dân Quyền ở Sài Gòn, cùng vợ là bà Mỹ Lan lánh về khu vực ven chân núi Bà Ðen. Ở Suối Ðá thì có ông Trần Kim Tấn, cùng những người nữ là Tiếu, Bảy về ẩn náu hoạt động. Khu vực Châu Thành thì có ông Nguyễn Công Bằng cùng người chị ruột là bà Ba Lá từ Hóc Môn chạy lên.

Ở khu vực Giồng Nần (Bến Cầu) có ông Võ Văn Lợi cũng từ “18 thôn vườn trầu” đến gây cơ sở cách mạng, lan qua sông Vàm Cỏ Ðông sang Bến Kéo, gieo hạt giống cách mạng phía Tây Nam khu vực Toà thánh Cao Ðài. Ðặc biệt ở Quán Cơm đã có một nhóm Ðảng hoạt động từ trước do đồng chí Lên, tức Tư Ðịa tổ chức.

Nhóm này có các ông Phạm Tung (đồng chí Năm Tung, sau là Bí thư Tỉnh uỷ lâm thời), Trần Văn Mạnh (Hai Mạnh, người tổ chức phát động cuộc đấu tranh của công nhân đồn điền cao su Phờ-răng-si-ni từ năm 1939), Tư Ðẩu (Trần Văn Ðẩu, sau là cán bộ chỉ huy quân sự của tỉnh, Chi đội phó Chi đội 11)…

Sau này, ông Huỳnh Văn Thanh móc nối được với nhóm Ðảng Quán Cơm và trở thành người lãnh đạo, mặc nhiên là Trưởng Ban cán sự Ðảng, tiền thân của Tỉnh uỷ Tây Ninh. Do vậy, nhóm Ðảng Quán Cơm có vai trò đặc biệt quan trọng trong Cách mạng tháng Tám ở Tây Ninh.

Về sự kiện giành chính quyền ở dinh Tỉnh trưởng Tây Ninh, ngày 25.8.1945 sau cuộc mit-tinh ở sân vận động rồi tuần hành rầm rộ với hàng chục ngàn người đủ mọi tầng lớp, từ các cánh Châu Thành, Bến Cầu, Trường Hoà - Chà Là, Toà thánh Cao Ðài… kéo đến tham dự, đến khoảng hai giờ chiều, có đoàn cán bộ của Xứ uỷ từ Sài Gòn mang chỉ thị cướp chính quyền lên Tây Ninh, Ban lãnh đạo Việt Minh tỉnh lập tức họp bàn kế hoạch.

Mọi người nhận định lúc này tinh thần kẻ địch rất hoang mang, chính quyền và quân Nhật đang bị cô lập, ta đã nắm được “cò Nghĩa” (chỉ huy cảnh sát) cùng số cảnh sát ở Tây Ninh, lại còn tập trung được đội tự vệ vũ trang là lớp quân sự của lực lượng Thanh niên tiền phong ở đình Hiệp Ninh và có thể huy động quần chúng cốt cán ở thị xã chừng vài trăm người, nên dù không còn lực lượng quần chúng đông đảo như hồi sáng, ta vẫn đủ sức giành chính quyền.

Kế hoạch được triển khai thực hiện trót lọt, Ban lãnh đạo Việt Minh gồm các ông Mười Thanh, Hai Mạnh, Tư Ðẩu, Năm Bằng, Năm Tung… có tự vệ vũ trang hộ tống đi thẳng vào Toà Bố (trụ sở UBND tỉnh ngày nay). Trong đoàn hộ tống có ông Hai Tôn và số anh em ở Quán Cơm như vợ chồng Bảy Mì, Bảy Của…

Trong Toà Bố lúc này vắng hoe, cả quan quân ngồi chưa tới chục người. Nhóm ông Hai Tôn tước vũ khí mấy tay cảnh sát gác cổng chính, phía bờ rạch Tây Ninh đi lên, rồi ở đó canh giữ cho mấy ông lãnh đạo vô dinh buộc Tỉnh trưởng Lê Văn Thạnh đầu hàng.

Lúc đó, Tỉnh trưởng Thạnh đã biết Việt Minh nổi dậy khắp nơi, Sài Gòn cũng mất chính quyền rồi nên chấp nhận đầu hàng không kháng cự. Mấy ông lãnh đạo bảo Tỉnh trưởng Thạnh cho gọi các công chức đầu ngành tỉnh đến, thông báo tin đầu hàng và giao chính quyền. Sau đó ta cho họ về hết, chỉ bắt giữ lại mấy tay chóp bu như Tỉnh trưởng Thạnh, đốc tờ Hà Văn Sua, đốc phủ Tô Ngọc Ðường…

Ta vừa chiếm Toà Bố thì đội tự vệ đi bắt Tây nhảy dù trên xóm Vịnh cũng vừa áp giải hai thằng Tây về tới. Một thằng Tây rặt da trắng, một thằng Tây lai da đen. Mấy ông lãnh đạo hỏi cung tụi Tây, ông Hai Tôn biết tiếng Pháp nên cũng vô dinh ngồi nghe.

Té ra thằng Tây rặt không phải lính nhảy dù tầm thường mà là “dân gộc”. Nó xưng tên là Jean Marie Arsène Cédile, cấp bậc đại tá, chức vụ Cao uỷ, đại diện cho Chính phủ De Gaule của Pháp được Không quân hoàng gia Anh thả dù xuống Tây Ninh để về Sài Gòn “bắc cầu” cho quân Anh - Ấn thuộc lực lượng Ðồng Minh sắp kéo vào Ðông Dương giải giáp lính Nhật.

Trong lúc các anh lãnh đạo đang hỏi cung hai thằng Tây, thì ông Hai Tôn thấy ngoài cổng Toà Bố phía bên rạch Tây Ninh có hai tên Hiến binh Nhật đeo kiếm lệt xệt từ bên thành Xăng-đá đi qua, bị vợ Bảy Mì đeo súng kíp đang đứng gác cổng ngăn cản lại.

Ông Hai Tôn chạy ra xem và hỏi: “Các anh biết nói tiếng Pháp không?”. Nó bảo biết. Vậy là “trúng tủ” của mình rồi, ông Hai Tôn liền hỏi bằng tiếng Pháp: “Các anh qua đây có việc chi?”. Một tên nói muốn gặp ông tỉnh trưởng.

Ông Hai Tôn không biết lính Nhật muốn gặp tỉnh trưởng bù nhìn Lê Văn Thạnh, hay muốn gặp “Tỉnh trưởng Việt Minh” nên nói trớ: “Tỉnh trưởng không có ở đây, các anh về đi, có gì báo chỉ huy qua gặp lãnh đạo Việt Minh”. Hai tên lính Nhật xí xô xí xào với nhau mấy câu rồi quày quã bỏ đi.

Nhà ông Tư Ðẩu, nơi tổ chức hội nghị thành lập Ban vận động giành chính quyền năm 1945 tại Tây Ninh. Ảnh: tư liệu P.TK

Lát sau có một đoàn người gồm sĩ quan chỉ huy Nhật và những người Âu, nghe nói là trong phái bộ quân sự Anh từ Sài Gòn lên xin bảo lãnh những người Pháp mới nhảy dù xuống Tây Ninh. Lúc đó, lãnh đạo ta đã bàn nhau, biết rằng không thể giữ họ được vì sẽ có tác động không tốt về mặt đối ngoại trong khi nước ta mới giành được chính quyền, trong điều kiện phải chấp nhận quân Ðồng Minh đến tiếp nhận sự đầu hàng của quân Nhật ở Ðông Dương.

Do vậy, các anh quyết định cho phái bộ quân sự Anh bảo lãnh Cédile và thằng cận vệ Tây lai đưa về Sài Gòn. Sau đó, quả thật như Ðảng ta đã dự đoán, thực dân Pháp không dễ gì từ bỏ sự thống trị thuộc địa ở Ðông Dương nên quân viễn chinh Pháp đã theo chân quân Anh trở lại miền Nam, bắt đầu tái xâm lược Việt Nam, mà kẻ đầu tiên núp dưới cờ đế quốc Anh với danh nghĩa Ðồng Minh để nhảy vào Việt Nam chính là Cédile, kẻ đã bị tự vệ vũ trang của Mặt trận Việt Minh Tây Ninh tóm cổ.

Sau khi Cách mạng tháng Tám thành công ở Tây Ninh, ta nhanh chóng thành lập chính quyền. Lúc ấy, Xứ uỷ chỉ đạo cho các đồng chí đảng viên xem xét tình hình địa phương, thực hiện sách lược thành lập chính quyền liên hiệp có nhiều thành phần tham dự để nhanh chóng ổn định bước đầu. Song song với việc thành lập chính quyền, ta tiến hành củng cố Mặt trận Việt Minh tỉnh.

75 năm sau Cách mạng tháng Tám, quê hương Tây Ninh đã hoàn toàn đổi mới, gần như không còn cảnh nghèo đói, lạc hậu và đang mạnh tiến trên đường công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Nhớ lại những ngày thu hào khí năm xưa, cũng là sự tiếp lửa truyền thống để thế hệ trẻ hôm nay vững bước, tự tin đi tới tương lai.

Nguyễn Tấn Hùng