Với bà con dân tộc Tà Mun, hôn nhân đối với họ là một việc hết sức hệ trọng, mang bản sắc riêng, mặc dù trải qua thời gian đã có ít nhiều thay đổi trước bao tác động của yếu tố thời đại.

Cô dâu chú rể người Tà Mun trong lễ cưới. Ảnh tư liệu

Dân tộc Tà Mun (Khmun) xưa kia sống chủ yếu ở Sóc 5 (Hớn Quản, Bình Phước). Trước năm 1926 một số người vượt đường rừng sang Tây Ninh và sau đó có mối liên hệ mật thiết với các vị chức sắc cao cấp của tôn giáo Cao Đài, đặc biệt là giáo chủ Phạm Công Tắc.

Họ được sự giúp đỡ của đạo, và có công lớn trong việc xây dựng Đền thánh Cao Đài Tây Ninh nên dần dần cùng nhau sang Tây Ninh để lập nghiệp sinh sống.

Ban đầu, nhóm người Tà Mun chủ yếu cư trú ở láng rừng là xã Hiệp Thạnh (huyện Gò Dầu) bây giờ. Sau đó, vì nhu cầu phát triển nương rẫy mà bà con người Tà Mun phân tán ra ở thành nhiều nơi như Suối Đá (Dương Minh Châu), Tân Bình, Thạnh Tân (Thành phố Tây Ninh), Mỏ Công (Tân Biên), Tân Thành (Tân Châu)… như ngày hôm nay.

Trong quá trình cộng cư sinh sống này, người Tà Mun vừa bị ảnh hưởng văn hóa Khmer, vừa chịu ảnh hưởng tín ngưỡng của đạo Cao Đài nên dần dần họ bị mất đi quá nhiều bản sắc văn hóa riêng của mình. Những gì còn lại ngày hôm nay chỉ là những dấu vết mờ nhạt mà ta tìm thấy, trong đó có cả nghi lễ hôn nhân.

Người Tà Mun không có tục sắp đặt hôn nhân cho con cái, mà họ luôn tôn trọng tình yêu lứa đôi. Trai gái yêu nhau, quyết định kết hôn với nhau sẽ về nói cho cha mẹ biết. Ông bà, cha mẹ có trách nhiệm hỏi lại con cái đã quyết định chín chắn hay chưa, để tránh những nông nổi hối tiếc về sau…

Khi hai bên gia đình ưng thuận sẽ nhờ mai mối đi nói chuyện với nhau. Ông mai bên nhà gái sẽ qua nhà trai để nói chuyện và xin đi dạm hỏi. Vì người Tà Mun theo chế độ mẫu hệ, người phụ nữ có vị trí rất quan trọng trong gia đình.

Lễ hỏi sẽ được tổ chức trọng thể bên gia đình cha mẹ cô dâu, gọi là “Hanh lip xana” , đàn trai đem quà bánh, gà vịt, tiền bạc… qua phụ nhà gái tổ chức lễ.

Gia đình nhà trai đi giao rể cho nhà gái. Ảnh tư liệu

Họ làm cỗ tử tế cúng ông bà tổ tiên về chứng giám cho đôi trai gái từ nay sẽ nên vợ thành chồng; cầu mong được bề trên chấp nhận và cho đôi trai gái thương yêu nhau suốt đời.

Trong lễ hỏi này, họ làm một cái cây dài chừng 1 thước đổ lại, phía đầu trên có gắn một lưỡi dao, còn đầu kia cắm xuống nền đất. Dưới sự chứng kiến của hai ông mai và bà con dòng họ, đôi trai gái sẽ quỳ mọp xuống và chấp tay hai bên cây dao để thề một lòng chung thủy, nếu ai ăn ở hai lòng sẽ bị cây dao nhọn ấy đâm trúng tim.

Sau đó lần lượt những người thân trong gia đình hai bên sẽ cột chỉ vào tay cho cô dâu và chú rễ. Bên nhà gái sẽ cột chỉ cho con rể, bên nhà trai sẽ cột chỉ cho con dâu.

Cột chỉ vào tay vừa có ý nghĩa ban phước lành vừa có ý nghĩa là những sợi tơ tình sẽ buộc chặt họ với nhau, để sau này mãi mãi yêu thương nhau mà xây dựng gia đình hạnh phúc. Khi tiến hành những nghi thức này xong thì mọi người sẽ nhập tiệc vui vẻ. Còn gia đình hai bên sẽ nhờ thầy xem ngày tốt lành để làm lễ cưới cho đôi trai gái.

Lễ cưới được tổ chức trang trọng cả hai bên, nhưng đặc biệt nhà gái thường linh đình hơn nhà trai, gọi là “ Hanh mum Kon Klô Xua”. Dù nghèo giàu gì cũng phải đúng nghi lễ.

Nếu người Kinh đi rước dâu thì người Tà Mun họ sẽ đi giao rể. Trong đoàn đi giao rể mọi người đều ăn mặt thật đẹp, đi đầu là ông mai dẫn đường, chú rể theo sau có người che dù, cuối cùng là đoàn người bưng mâm quả gồm bánh mứt, trái cây, gà vịt và hai cái đầu heo luộc…

Đoàn đưa rể này vừa đi vừa múa hát sao cho không khí thật vui vẻ. Khi đến cổng thì không được vào ngay, vì theo tục lệ của người Tà Mun, nhà gái sẽ rào kín cổng lại và để một cây chắn ngang với ý nghĩa là cô dâu là người con gái trong trắng, chưa tiếp xúc với người con trai khác bao giờ…

Đoàn đưa rể phải dừng lại múa hát, gọi là “ Xaven keo kốc”. Trong khi đó thì ông mai bên nhà trai phải làm thủ tục xin với ông mai nhà gái ở ngay vị trí cây chắn đó, phải nói thế nào cho ưng thuận vui vẻ, rót rượu mời rồi mới cho vào nhà. Đây là một cửa ải, khi xưa rất khó khăn, nhưng ngày nay chỉ còn là nghi lễ mang tính thủ tục. Và các điệu múa hát trên cũng dần mai một theo thời gian.

Lễ cột chỉ, một tập quán xưa của người Tà Mun trong lễ cưới. Ảnh tư liệu

Khi đoàn đưa rể vào nhà thì hai ông mai chính sẽ trình mọi thứ lễ quả, tiền bạc cho hai họ cùng biết. Hai cái đầu heo bao giờ cũng đặt ở vị trí chính giữa cùng với gà luộc và trái cây, xung quanh có phủ cốm dẹp để cúng ông bà tổ tiên và vái ông Tà về chứng kiến.

Trong khi đó, hai ông mai phụ sẽ đi rót rượu mời mọi người trong thân tộc và khách thân của gia đình.

Nghi lễ giao rể xong thì cô dâu và chú rể sẽ một lần nữa phải quỳ mọp trên chiếc chiếu trải ở giữa khu lễ, phía sau có hai đứa trẻ cầm quạt phục vụ , mọi người trong gia đình hai họ và khách đến dự lần lượt cột chỉ vào tay họ và cho tiền, chúc phúc. Cô dâu và chú rể xá mỗi người ba xá coi như tỏ lòng cảm ơn.

Sau đó cô dâu đi trước, chú rể nắm vạt áo của vợ mang đồ đạc, quần áo cá nhân, mền gối đi vào buồng. Tục lệ này có phần ảnh hưởng khá nặng văn hóa Khmer. Vì theo truyền thuyết "Pres-Thôn Neang-Neath" được dân gian kể rằng:

Hoàng tử Pres-Thôn cưới nàng công chúa Thera-Wath-Tây con gái của Long Vương. Do trên đường về thủy cung, hoàng tử là người trần gian không thể nào đi được dưới nước, nên công chúa nghĩ ra cách cho chồng nắm lấy vạt áo của nàng theo đường rẽ nước về long cung…

Sau các nghi thức trên, cô dâu chú rể sẽ trút bỏ trang phục truyền thống, ăn bận gọn gàng, hiện đại trở ra các bàn tiệc để tiếp khách và chung vui với bạn bè.

Trong khi đó, người nhà cô dâu lấy lễ vật gồm đầu heo và gà luộc bày ra tiếp già làng, hai ông mai chính, hai ông mai phụ và người lớn tuổi nhất trong tộc nhà gái và trai, coi như tạ ơn họ trong quá trình giúp cho nghi lễ được thành công.

Đây là một hình thức ăn lấy lễ, sau nghi lễ này thì tất cả mọi người đều hòa đồng cùng nhau trong các bàn tiệc, coi như trách nhiệm đã hoàn thành…

Tối đến, gia đình cô dâu bắt đầu làm nghi lễ trải chiếu mới và nghi thức chung giường cho đôi vợ chồng mới cưới. Họ nhờ hai người phụ nữ khá giả và có gia đình hạnh phúc nhất trong xóm thực hiện nghi thức trải chiếu lên giường cưới và dọn bánh trái, trầu cau cúng tổ tiên.

Sau đó, đôi tân lang tân nương sẽ đút nhau ăn chuối, cùng uống ly nước dừa tươi để tượng trưng cho sự ngọt ngào mát mẻ của tình yêu thuở ban đầu trước sự chứng kiến của mọi người, và cuối cùng là người vợ dẫn người chồng vào buồng ngủ. Ngày nay tục lệ này hầu như không mấy ai duy trì nữa…

Sau ngày cưới, chú rể phải ở nhà vợ ít nhất ba năm, sau đó mới ra riêng. Nhà của họ cũng cất gần nhà cha mẹ vợ để dễ bề chăm sóc con cái cũng như hỗ trợ lẫn nhau trong cuộc sống.

Có thể nói rằng, nghi lễ cưới của người Tà Mun không cầu kỳ phức tạp như một số dân tộc khác. Chủ yếu qua hai giai đoạn lễ dạm hỏi và lễ cưới, theo truyền thống mẫu hệ, có ảnh hưởng ít nhiều văn hóa Khmer, nhưng đằng sau đó lại là một nền tảng hạnh phúc gia đình vô cùng bền vững, bởi họ cưới nhau là do thương yêu nhau, cùng nhau vượt qua bao sướng khổ suốt đời.

Đó không những là cái vốn quý báu của gia đình dòng tộc bao đời truyền lại mà còn là một yếu tố quan trọng mang tính gắn kết xây dựng một cộng đồng xã hội tốt đẹp hơn.

Đào Thái Sơn